گفتگوی خداوند با جهنّم؛ واقعیت یا تمثیل

طبق گزارش قرآن کریم، بعد از صدور محکومیت مجرمان در قیامت، از جهنّم پرسیده می‌شود که آیا باز هم برای سکونت کفار و بیگانگان مکانی باقی است؟ دوزخ پاسخ می‌دهد: آیا مجرمی باقی مانده است؟ در این باره سه تفسیر ارایه شده است: برخی از مفسران این آیه شریفه را نوعی تمثیل و بیان زبان حال دانسته‌اند که خداوند به لسان تکوین از جهنم می‌پرسد و دوزخ هم به زبان حال پاسخ می‌گوید. جمع دیگری بر این باورند که آخرت سرای حیات و زندگی واقعی است و جهنم هم از حیات و شعوری برخوردار بوده و سخن از پاسخ است. در کنار این دیدگاه‌ها، اندکی از مفسران در این باره به حذف مضاف قایل‌اند و می‌گویند: خطاب خداوند به موکّلان جهنم است و خداوند می‌خواهد که از آنان اقرار بگیرد. این نوشتار پس از بیان مستندات و دلایل هر یک از این دیدگاه‌ها و بررسی آن‌ها، به این نتیجه دست یافته است که باید دیدگاه دوم را ترجیح داد و به کارکردهای نظریه اوّل هم پایبند بود زیرا آیه با ایراد این پرسش و پاسخ می‌خواهد به این امر اشاره کند که قهر و عذاب خداوند از اینکه همه مجرمان را احاطه کند، قاصر نیست و با حقیقی دانستن مفاد آیه هم می‌شود آنچه را که مدعیان تمثیلی بودن آیه در پی آن هستند، تامین شود. از این رو تا زمانی که دلیلی متقن و قابل قبول برای روی گرداندن و انصراف از ظاهر آیه به دست نیاید، نباید از آن رویگردان بود.