تبارشناسی، اعتبارسنجی و مبنایابی روایت ترتیب نزول جابر بن زید

فهرست ترتیب نزول جابر بن زید یکی از فهرست‌های روایی مطرح در تاریخ‌گذاری قرآن است. غالب قرآن‌پژوهان برای گزارش یا استفاده از این ترتیب، فقط به الاتقان سیوطی مراجعه می‌کنند و از سایر منابع و تحریرهای این روایت غافل‌اند، حال‌آن‌که این روایت در منابع کهن‌تری چون البیان فی عد آی القرآن ابوعمرو دانی، از طریقی دیگر و با متنی کامل‌تر نقل شده است. علاوه بر این، در نسخ مختلف مخطوط و مطبوع الاتقان، در ثبت فهرست جابر سهو و جاافتادگی رخ داده است. اکتفا و اعتماد به یک نسخۀ چاپی از الاتقان باعث شده است که این‌گونه خطاها در کتب و مقالات معاصر بازنشر شود و تصور گردد این فهرست فاقد برخی سور مانند نور، حجرات و عادیات است. همچنین فهرست جابر در الاتقان دارای سورۀ حمد است و برخی قرآن‌پژوهان از این روایت برای تاریخ‌گذاری سورۀ حمد استفاده می‌کنند. بررسی تحریرهای مختلف روایت جابر در سایر منابع نشان می‎دهد که جای‌گذاری سورۀ حمد در این فهرست ممکن است حاصل اجتهاد راویان بعدی باشد. این مقاله با جست‌وجو در نُسخ کهن‌ترین منابع موجود، ضمن معرفی منابع روایت جابر بن زید، با تبارشناسی و مقایسۀ فهرست‌های روایی، به دنبال کشف ماهیت، اعتبار و مبنای این فهرست است. بررسی‌ها نشان می‌دهد بعضی از اختلافات جزئی در فهرست جابر نسبت به سایر فهرست‌های روایی می‌تواند ناشی از اشتباه در نقل یا کتابت باشد، اما پاره‌ای اختلافات مانند جای‌گذاری سورۀ مائده در شمار اولین سور مدنی و حذف و اضافۀ سورۀ حمد، با خطای سهوی قابل توجیه نیست. این نوع از اختلافات فقط می‌تواند ناشی از اجتهاد و تغییر عمدی در فهرست پایه به دلیل ترجیح دیگر اقوال باشد.

genealogy, validation, and basis of the narrative of the order of revelation according to jābir ibn zayd

the list of the order of revelation according to jābir ibn zayd represents one of the notable hadith-based chronologies in the dating of the qurʾān. a majority of qurʾānic scholars, when reporting or utilizing this order, primarily reference al-itqān by suyūṭī, disregarding other sources and versions of this narration. however, this narrative has been transmitted in earlier sources, such as al-bayān fī ʿadad āyāt al-qurʾān by abū ʿamr al-dānī, through different chains of transmission and with a more complete text. furthermore, discrepancies and omissions in various manuscripts and printed editions of al-itqān have occurred, leading to erroneous assumptions in contemporary works that this list lacks certain surahs such as al-nūr, al-ḥujurāt, and al-ʿādiyāt. additionally, the list in al-itqān includes al-fātiḥah, and several qurʾānic scholars have used this version to date the revelation of al-fātiḥah. investigating the various texts of jābir’s narration across different sources reveals that the inclusion of al-fātiḥah in this list might be the result of subsequent scholarly interpretations. this article, by consulting the oldest available manuscripts and sources, introduces the sources of jābir ibn zayd’s narration and conducts a genealogical analysis, comparing different hadith lists, to explore the nature, validity, and foundational principles of this chronology. the findings demonstrate that some minor discrepancies in jābir’s list compared to other hadith-based lists could be attributed to errors in transmission or transcription. however, significant differences, such as the placement of sūrah al-mā’idah among the earliest medinan surahs and the omissions and additions concerning sūrah al-fātiḥah, cannot be explained as mere errors. these divergences likely arise from deliberate scholarly interpretation and adjustments in the foundational list in favor of alternative opinions.