رهیافتی نو بر تطبیق «حکمت»، «موعظۀ حسنه» و «جدال احسن» در آیۀ 125 نحل، بر صناعات منطقی

بر ‌اساس آیۀ 125 سورۀ نحل شیوه‌های دعوت قرآنی به دین، «حکمت»، «موعظۀ حسنه» و «جدال ‌احسن» است. برخی مفسران و منطق‌دانان، شیوه‌های مذکور را بر برهان، خطابه و جدل منطقی تطبیق نموده‌اند، لذا شایسته است نسبتِ شیوه‌های دعوت در قرآن و صناعت‌های منطقی بررسی گردد. تامل در معنای لغوی و استعمالات قرآنیِ طرق سه‌گانۀ دعوت به دین در آیۀ 125 سورۀ نحل، بیانگر آن است که این شیوه‌ها الزاماً منطبق بر صناعات منطقی نیستند. میان حکمت قرآنی و برهان منطقی از ‌جهات مختلفی تفاوت وجود دارد. حکمت در لسان قرآن از نظر منشا، طریق وصول به آن، گسترۀ کاربرد، دامنۀ نتیجه و تاثیر در انسان، با برهان مصطلح منطقی متفاوت است. موعظۀ حسنه نیز به جهت مقدمات و مبادی تشکیل‌دهنده، هدف و کیفیت اثربخشی آن با خطابۀ منطقی اختلاف دارد. همچنین جدال احسن در فرهنگ قرآن علاوه‌بر اختلاف در مقدمات از جهت حق بودن یا نبودن، در انگیزه و غرض به‌کار‌گیری نیز با جدل منطقی متفاوت است.

a novel approach to the correlation between ḥikmah, mawʿiẓah ḥasanah, and jidāl aḥsan in surah an-naḥl, verse 125 and the logical disciplines

according to qur’ān 16:125, the modes of daʿwah (arabic: دعوة, lit: religious invitation) in the qurʾānic paradigm are ḥikmah (arabic: حکمة, lit: wisdom), mawʿiẓah ḥasanah (arabic: موعظة حسنة, lit: good exhortation), and jidāl aḥsan (arabic: جدال احسن, lit: the most refined disputation). some exegetes and logicians have drawn parallels between these methods and the demonstrative (arabic: برهان, romanized: burhān), rhetorical (arabic: خطابة, romanized: khiṭābah), and dialectical (arabic: جدل, romanized: jadal) disciplines of classical logic. consequently, it is imperative to scrutinize the correlation between qurʾānic methodologies of invitation and the aristotelian and islamic logical arts. a close examination of the lexical semantics and qurʾānic applications of these three modes in qur’ān 16:125 reveals that they do not necessarily correspond to the logical disciplines in a strict sense. several fundamental distinctions exist between qurʾānic ḥikmah (arabic: حکمة) and logical burhān (arabic: برهان) in terms of origination, epistemic access, scope of applicability, range of conclusions, and human influence. similarly, mawʿiẓah ḥasanah (موعظة حسنة) differs from rhetorical khiṭābah (arabic: خطابة), particularly regarding its premises, foundational principles, intended objectives, and mechanisms of psychological effectiveness. furthermore, jidāl aḥsan (arabic: جدال احسن), within the qurʾānic epistemic framework, diverges from logical jadal, not only in the nature of its premises (truth-oriented vs. disputational) but also in its underlying intent and pragmatic function.