معرفت‌شناسی هزل تعلیمی در آثار سنایی غزنوی

هزل تعلیمی را می‌توان یکی از مهم‌ترین ارکان ادب تعلیمی فارسی (به ویژه بعد از سنایی) به شمارآورد. این طنز؛ اغلب روایی، ریشخندزن، تلخ، گاهی خارج از دایرۀ اخلاق، هنجارشکن، تاثیرگذار و در نهایت هدفمند و معناگراست. این پژوهش، ژرف‌ساختِ فکری هزل تعلیمی را در سخن سنایی جست وجو   می کند. سنایی مهم‌ترین وظیفۀ آدمی را در جهان کسب معرفت می‌داند. به ‌اعتقاد سنایی، تنها راه ‌رسیدن به این هدف، انقیاد بی‌چون وچرا به تعالیم قرآنی و راهنمایی‌های دینی است، امّا انسان مغرورانه دوست‌تر می‌دارد که این مسیر را با تکیه بر قوای ادراکی خود بپیماید و از آنجا که این حواس برای کسب چنین معرفتی ناکارآمد است، آدمی به خطاهای معرفتی فراوان دچار می‌شود و به ‌بیراهه می‌رود، امّا همچنان توهم معرفت دارد؛ بدین سان، موقعیتی دوگانه و مضحک ایجاد می‌شود. هزل تعلیمی سنایی در مرز باریک بین شناخت و توهمِ شناخت ساخته شده است و هدف اصلی او از ساختن چنین حکایات و تمثیلات طنزآلود، تذکر خطاهای معرفتی آدمی به اوست؛ بنابراین، می‌توان گفت اغلب طنزهای سنایی، مبتنی بر دیدگاه معرفت‌شناختی وی و فلسفۀ اسلامی است و براساس خرده‌گیری‌ها و اعتراضات فراوان او به تکیۀ آدمی بر قوای ادراکی و حواس ناکارآمد خود، برای رسیدن به معرفت و درک حقیقت ساخته شده اند.