ابن‌حاجب در اشاره‌ای داستانی

در برخی متن‌های ادبی فارسی تعبیری مَثَل‌گونه به کار رفته است که تاکنون در هیچ‌یک از فرهنگ‌های فارسی، ‌از قبیل لغت‌نامه‌ و منابع امثال و حکم مدخل نشده و مغفول مانده است. بر همین اساس، به نظر می‌رسد به توضیحی نیاز دارد. این تعبیر در دیوان ادیب‌الممالک فراهانی، قاآنی شیرازی و تقی دانش، به صورت‌های «برّه ابن‌حاجب»، «میشِ ابن‌حاجب» و «گوسفندِ ابن‌حاجب» آمده است. مقاله حاضر ریشه داستانی‌ـ‌تاریخی این تعبیر را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که منظور از ابن‌حاجبِ مذکور، ابن‌حاجب نحوی، صاحب شافیه و کافیه، زیسته در قرن ششم و هفتم هجری قمری است که در حکایتی افسانه‌وار با خواجه نصیرالدّین طوسی ارتباط می‌یابد. بر اساس این حکایت، پس از فتح بغداد به دست هلاکو و سقوط خلافت عبّاسیان، ابن‌حاجب ‌که با خواجه نصیرالدّین سابقه عداوتی داشت‌، از بیم وی پنهان شده بود و خواجه نصیرالدّین با ترفندی خاصّ و با استفاده از گوسفندانی که به اهل هر خانه در بغداد سپرده بود، موفّق شد ابن‌حاجب را بیابد. همچنین مجعول بودن این حکایت با ذکر دلایلی در طی مقاله روشن شده است.