سیالیت بن ‌مایه‌ها در شعر صائب تبریزی و سبک هندی (بررسی موردی بن‌ مایۀ سرو و قمری)

بن ‌مایه‌ها یکی از مهم‌ترین مولفه‌های ساختاری و وحدت‌بخش آثار هنری هستند. در حوزۀ ادبیات نیز، بن‌مایه‌ها به‌ عنوان عناصر تکرارشوندۀ سبک‌ساز، ازجملۀ عناصر مهم بسیاری از متون، اعم از شعر و داستان، هستند. با مطالعۀ دقیق‌تر شعر دورۀ صفویه، موسوم به شعر سبک هندی، درمی‌یابیم که کاربرد بن‌مایه‌ها بسامد بالا و معنی‌داری یافته است. شاعران این دوران علاوه‌بر استفادۀ فراوان از این عنصر ادبی، در جهت ایجاد تمایز بین سخن خود و سنّت شعر فارسی، تغییراتی را نیز در بن‌مایه‌ها ایجاد کردند. یکی از مهم‌ترین این شاعران، صائب تبریزی، شاعر سدۀ یازدهم، است. وی تمایل زیادی به مضمون‌پردازی ازطریق کاربرد بن‌مایه‌های شعری دارد. جدا از آن، آنچه دیگر شاخصۀ شعر او را رقم می‌زند، تغییراتی است که در دلالت بن‌مایه‌ها به نسبت شعر پیش از خود ایجاد می‌کند. در تحقیقات ادبی فارسی، از این دلالت‌های بن‌مایه‌ها با عنوان تداعی یاد شده است. در تحقیق حاضر کوشش شده است، با تطبیق مفهوم اصطلاح تداعی با اصطلاح انگیزش در آثار ژرار ژنت، نظریه‌پرداز معاصر فرانسوی، تحول بن‌مایه‌های شعری از دیدگاهی جدید بررسی شود. درنهایت با مبنا قرار دادن بن‌مایۀ سرو و قمری/ فاخته، در غزلیات صائب تبریزی، این نتیجه حاصل شده است که یکی از ویژگی‌های سبک فردی صائب و در سطحی کلی‌تر، سبک دوره‌ای وی این است که تمایل فراوان ایشان به خلق انگیزش‌های جدید و بدیع برای بن‌مایه‌های شعری، سبب ویژگی‌ای شده است که در تحقیق حاضر «سیالیت بن‌مایه‌ها» نامیده شد. این ویژگی در موارد بسیار باعث شده است، انگیزش‌های متعدد و گاه آشفته و متناقض برای بن‌مایه‌ای واحد انتزاع شود. درواقع می‌توان سیالیت بن‌مایه‌ها را روی دیگر افراط در مضمون‌پردازی و تخیل‌های مهارگسیخته در شعر دورۀ مورد نظر دانست و واکنشی به فقدانی احتمالی که شاعران این دوره در نگاه به شاعران بزرگ پیش از خویش احساس می‌کرده‌اند.

fluidity of motifs in saeb tabrizi’s poetry and indian style (a case study of cypress and cuckoo motif)

motifs are one of the most important structural and unifying elements in artistic and literary works. in the field of literature, motifs are among the important elements of many texts, both poetry and fiction, as recurring stylistic elements. of course, there are differences in the definition and role of motifs in poetry and fiction, and in this research, motifs are considered in their poetic function. in the history of persian poetry, from the beginning, poets have used various motifs; for example, candle and butterfly and flower and nightingale are among the oldest motifs of persian poetry. some poets are more related to the use of motifs, and some have a special relationship with one or more specific motifs. with a more detailed study of the poetry of the safavid period, known as indian style poetry, we find that the use of motifs in the works of most of the poets of this period has a high frequency and significance. in addition to using this literary element a lot, the poets of this era also made some changes in the motifs in order to differentiate between their poems and the tradition of persian poetry. one of the most important of these poets is saeb tabrizi, a poet of the 17th century and one of the most famous poets of the indian style. he has a great tendency to thematize through the use of poetic motifs. apart from that, the other characteristic of his poetry is the changes he makes in the meanings of the themes compared to their common and conventional meanings in the previous poems. in persian literary research, these symbolic meanings are referred to as associations. in the present research, an attempt has been made to examine the evolution of poetic themes from a new perspective by matching the concept of the term association with the term motivation in the works of gérard genette, a contemporary french theoretician. in the end, by basing the theme of cypress and lunar/cuckoo in saeb tabrizi’s sonnets, it has been concluded that one of the characteristics of saeb’s individual style and on a more general level, his period style is that his great desire to create new and original motivations for poetic themes have caused a feature that was called fluidity of motifs in the present research. in many cases, this feature has led to the abstraction of multiple and sometimes chaotic and contradictory motivations for a single motif. in fact, the fluidity of the motifs can be seen as the excess of thematization and unbridled imaginations in the poetry of the period in question and a reaction to the possible loss that the poets of this period felt when looking at the great poets before them.