تحلیل گفتمان ایدئولوژی در لایه‌های سبکی غزلیّات مدحی حافظ

اگرچه مدح به‌مثابه وصلۀ ناجوری در دیوان لسان‌الغیب، بر چشم و طبع حافظ‌ دوستان گرانی می‌کند، و نیز درست است که ماهیّت مدح در مغایرت با مرام رندی و مشرب آزاده‌خویی حافظ قرار می‌گیرد، امّا خواه‌ناخواه باید پذیرفت که پای مدح به دیوان حافظ رند هم باز شده و آن را در معرض انواع قضاوت‌های‌ منتقدان نهاده است. مسئلۀ اصلی این تحقیق، خوانشی دوباره و بدون پیش‌داوری از غزلیّات مدحی حافظ با رویکرد سبک‌شناسی انتقادی با هدف کشف سازوکار گفتمانی پنهان در لایه‌های سبکی چهارگانۀ زبانی، نحوی، بلاغی و گفتمانیِ این غزلیّات بوده است. به‌منظور انجام این تحقیق از روش ترکیبی (توصیفی، تحلیلی، آماری) برای بررسی 54 غزل مدحی منتخب دیوان حافظ استفاده شد و این نتایج به دست آمد: در لایۀ زبانی، غلبۀ رمزگان رندی دووجهی و کاربرد کمتر شاخص‌های شخصی، واژگان حسّی و واژگان خاصّ که لازمۀ شعر مدحی است، از رنگ و بوی مدح در غزلیّات مدحی حافظ به میزان زیادی کاسته است؛ در لایۀ نحوی، وجهیّت عاطفی و تمنّایی که مناسبت بیشتری با مدح دارد، فراوانی بسیارکمی دارد؛ دراگرچه مدح به‌مثابه وصلۀ ناجوری در دیوان لسان‌الغیب، بر چشم و طبع حافظ‌ دوستان گرانی می‌کند، و نیز درست است که ماهیّت مدح در مغایرت با مرام رندی و مشرب آزاده‌خویی حافظ قرار می‌گیرد، امّا خواه‌ناخواه باید پذیرفت که پای مدح به دیوان حافظ رند هم باز شده و آن را در معرض انواع قضاوت‌های‌ منتقدان نهاده است. مسئلۀ اصلی این تحقیق، خوانشی دوباره و بدون پیش‌داوری از غزلیّات مدحی حافظ با رویکرد سبک‌شناسی انتقادی با هدف کشف سازوکار گفتمانی پنهان در لایه‌های سبکی چهارگانۀ زبانی، نحوی، بلاغی و گفتمانیِ این غزلیّات بوده است. به‌منظور انجام این تحقیق از روش ترکیبی (توصیفی، تحلیلی، آماری) برای بررسی 54 غزل مدحی منتخب دیوان حافظ استفاده شد و این نتایج به دست آمد: در لایۀ زبانی، غلبۀ رمزگان رندی دووجهی و کاربرد کمتر شاخص‌های شخصی، واژگان حسّی و واژگان خاصّ که لازمۀ شعر مدحی است، از رنگ و بوی مدح در غزلیّات مدحی حافظ به میزان زیادی کاسته است؛ در لایۀ نحوی، وجهیّت عاطفی و تمنّایی که مناسبت بیشتری با مدح دارد، فراوانی بسیارکمی دارد؛ در لایۀ بلاغی، ابتکار و تلاش چندانی برای ابداع ابزارهای بلاغی به‌منظور تایید و تاکید گفتمان مدحی به چشم نمی‌آید؛ در لایۀ گفتمانی اولویّت با کنش‌های تصریحی و ترغیبی است که آن ‌هم در خدمت تبلیغ ارزش‌های گفتمانی حافظ (و نه ممدوح) قرار می‌گیرد؛ بنابراین، می‌توان نظر داد که تفاوت معنی‌داری در هیچ‌یک از لایه‌های سبکی و گفتمانی غزلیّات مدحی حافظ با سایر غزلیّات او وجود ندارد و مجموع این عوامل باعث کم‌رنگ‌شدن مدح و خاصّیت مدّاحی در شعر حافظ بوده است.

analyzing the discourse of ideology in the stylistic layers of hafez’s laudatory lyrics

although praise, as an awkward patch in the diwan of the unseen language, is expensive for the eyes and character of hafez dostan, and it is also true that the nature of praise is in conflict with hafez’s idealism and liberalism, but whether you like it or not, it must be accepted that madh’s foot is open to hafez rand’s diwan as well. and exposed it to all kinds of critics’ judgments. the main issue of this research has been a rereading of madhi hafez’s sonnets without prejudice with a critical stylistic approach with the aim of discovering the hidden discourse mechanism in the quadruple stylistic layers of language, syntax, rhetoric and discourse of these sonnets. in order to carry out this research, a combined method (descriptive, analytical, statistical) was used to examine 54 selected ghazals of divan hafez, and these results were obtained: in the linguistic layer, the predominance of twofaced randy codes and the less use of personal indicators, emotional words and special words. which is necessary for praise poetry, the color and flavor of praise in hafez’s praise poems has been reduced to a great extent; in the syntactic layer, the emotional aspect and desire, which is more suitable for praise, has very little frequency; in the rhetorical layer, there is not much initiative and effort to invent rhetorical tools in order to confirm and emphasize the discourse of praise; in the discursive layer, priority is given to explicit and persuasive actions, which also serve to promote hafez’s (and not praised’s) discursive values; therefore, it can be said that there is no significant difference in any of the stylistic and discursive layers of hafez’s lyrical lyrics and his other lyrical lyrics, and all of these factors have caused the praise and praise characteristics in hafez’s poetry to fade.