بررسی گزارش قصیده‌ای از اثیرالدّین اخسیکتی در متن‌های مصحَّح و گره‌گشایی از مفهوم بیت‌های دشوار آن‌

اثیرالدّین اخسیکتی را از برجسته‌ترین شاعران قصیده‌سرای قرن ششم می‌دانند که با بهره‌گیری گسترده از معلومات خویش در شعر و اصرار بر دشوارگویی، دیریابی و ابهام، معنای ابیات را به اوج رسانید؛ تا جایی که در تذکره‌های شعری، برخی از ابیات قصاید او به‌عنوان نمونه‌هایی از شعر دشوار معرّفی شده است. با توجّه به جایگاه این شاعر در عرصۀ ادب فارسی، پژوهشگران معاصر به تصحیح دیوان وی اهتمام ویژه‌ای داشته‌اند؛ از همین‌رو، دیوان اشعارش سه‌ بار در سدۀ حاضر تصحیح شده است. تصحیح نخست را رکن‌الدّین همایون‌فرّخ در سال‌های 1337 1336 و در قالب 6537 بیت به جامعۀ ادبی عرضه کرد؛ تصحیح دوم را محمود براتی خوانساری در 1398 در دوازده‌هزار بیت انجام داد؛ و تصحیح سوم، رسالۀ دکتری عبّاس ماهیار بود که در 1399 و چند سال پس از درگذشت ایشان منتشر شد. بررسی متن‌های مصحَّح و نسخه‌های خطّی دیوان این شاعر نشان می‌دهد که کاستی‌هایی در کتابت نسخه‌ها و گزارش تصحیح‌ها راه یافته است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان ادّعا کرد تا رسیدن به متنی منقّح از دیوان، فاصله‌ای باقی است. برای اثبات این ادّعا، در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، بیت‌های دشوار قصیده‌ای از اثیرالدّین براساس گزارش متن‌های مصحَّح، بررسی، با کتابت نسخه‌های دیرین مقایسه خواهد شد. بسیاری از نسخه‌هایی که در این پژوهش بدان‌ها استناد شده، همان‌هایی است که در اختیار مصحِّحان هم بوده است؛ امّا آن‌ها در به‌گزینی یا خوانش واژگان، ترکیبات و تعبیرات، دقّت لازم را به کار نبسته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از میان سه‌ تصحیح انجام‌گرفته، تصحیح ماهیار بهتر از دو تصحیح دیگر است؛ چراکه ایشان شیوۀ تصحیح خود را التقاطی قرار داده است و دو مصحِّح دیگر بر مبنای نسخۀ اساس کار کرده‌اند. با توجّه به نسخه‌های موجود از دیوان اثیرالدّین، به نظر می‌رسد به کار بستنِ شیوۀ نسخۀ اساس در تصحیحِ آن نمی‌تواند کارایی لازم داشته باشد. برای تصحیح دیوان این شاعر، ضمن انس‌گرفتن با ذهن، زبان و دایرۀ معلومات او، باید از سایر دانش‌های حوزۀ ادبی مانند لغت‌شناسی، سبک‌شناسی و نقد متون بهره گرفت.

Examining an Account of a Qaṣīdah by Athir al-Din Akhsikati in the Corrected Texts and Unraveling the Meaning of its Difficult Verses

Writing according to his extensive knowledge in poetry and insisting on the difficulty, complexity, and ambiguity, Athir alDin culminated the meaning of verses. Athir alDin, whose qaṣīdah (ode) verses have been introduced in some poetic memoirs as an instance of difficult verses of poetry, is considered one of the most prominent qaṣīdah (ode) poets of the sixth century. Owing to this poet’s position in the canon of Persian literature, contemporary scholars have paid special attention to textual criticism of his diwan; therefore, his poetry collection has textually been criticized triple in the present century. The first correction was made by Rokn alDin Homayoun Farrokh between 1957 and 1958 in the form of 6537 verses; The second correction was made by Mahmoud Barati Khansari in 2019 in 12,000 verses. The third correction was the Ph.D. dissertation of Professor Abbas Mahyar, published in 2020 and a few years after his demise. Examination of the corrected texts and manuscripts of this poet’s diwan shows that there are shortcomings in the writing of the manuscripts and the account of the criticisms so that it can be claimed there is a long way to go before reaching a revised text from the diwan. To prove this claim, in this research, by descriptiveanalytical method, difficult verses of a poem by Athir alDin will be examined based on the account of corrected texts, and their comparison with the writing of ancient manuscripts. Many of the versions cited in this study are the same as those that were available to the textual critics, but they did not use the necessary care in selecting or reading words, combinations, and interpretations. The research findings display that among the three corrections made, the correction of the late Mahyar is better than the other two since he has chosen an eclectic method of correction and the other two correctors have worked according to the base version. From a textual criticism perspective, according to the existing versions of Athir alDin’s Diwan, it seems that using the &base version& method in criticizing cannot have the necessary efficiency. Further, to criticize this poet’s diwan textually, while grasping his mentality, language, and scope of knowledge, one should use other knowledge in the field of literature such as lexicography, stylistics, and criticism.