ساختار ارتباطی انواع مکالمه در تذکره‌‌الاولیاء (توصیف و تفسیر اجزای رخدادهای گفتاری)

تذکره‌های عرفانی بنا به ماهیّت مکتوب خود تابع محدودیّت‌های نظام نوشتاری اند؛ منتها مکالمه های مندرج در آن‌ها، از منظر روابط میان مشارکان گفت‌وگو؛ اعم از نوبت گیری ها، لحن، توالی و غیره، از قواعد ارتباطات شفاهی پیروی می‌کند و حاوی افزوده های دلالتیِ ضمنی ای هستند که کشف یا برساخت آن‌ها از جانب خواننده در گرو توصیف و تفسیر آن‌ها به کمک قواعد تحلیل مکالمه است. تذکره الاولیاء عطّار تقریباً شاخص ترین تذکره عرفانی در فرهنگ ایرانی- اسلامی است که با منطق مذکور سامان یافته است؛ لیکن در خوانش های مکرّر و متفاوتی که از آن شده، دلالت های مذکور مغفول مانده است؛ از این‌ رو در نوشتار حاضر پس از مشخص‌کردن چهار رخداد گفتاری الگو و تکرار شونده در تذکره‌الاولیاء با تکیه بر مدل تحلیل مکالمه هایمز، موسوم به الگوی «speaking»، رخدادادهای گفتاری مذکور در دو سطحِ «توصیف» و «تفسیر»، طبقه بندی و تحلیل شده است. نتیجه نشان می دهد به رغم مضمون گرایی منتسب به تذکره الاولیاء، شیوه تولید و صورت‌بندی مکالمه های مندرج در رخدادهای گفتاری آن، حاوی دلالت های افزوده و ضمنی ای است که در تقویّت یا تثبیت معنا (واقعیّتِ مفروض یا مطبوعِ مولّف) راوی بسیار موثّر بوده است. نمود این مطلب را می توان در انتخاب موقعیّت مکالمه ها؛ اعم از زمان و مکان، چینش مشارکان گفت‌وگو، اهداف مکالمه و ساختار فضایی تعامل، روند توالی رخدادها و شکل نوبت دهی، منش و لحن گفتار سخن گویان و مواردی مشابه مشاهده کرد که ضمن آشکارکردن ساختار نظام دانایی میان طبقات یا فِرَق عرفا، میزان پایبندی آن‌ها را به آن باورها نشان می دهد.

The Communicative Structure of the Various Types of Dialogue in Tazkirat al-Awliya (Describing and Interpreting the Features of Speech Events)

Due to their written characteristics, mystic biographies are subject to the restrictions of recorded discourse. However, conversational features like turn-taking, participant’s tone and turn sequences, which are inserted in biographical dialogues, reproduce some spoken language rituals. These dialogues contain some implicit information that can be described and interpreted through a systematic approach to conversation. Tazkirat al-Awliya is the most remarkable mystic biography whose dialogues are organized by following several procedures of spoken language. However, its conversational potentials have not been examined through Conversation Analysis. Therefore, in the following paper, by applying Hymes’ conversational analysis model — known as SPEAKING model — we distinguish and analyze its most frequent speech events in descriptive and interpretive levels. The results indicate that despite the previous findings about dialogue in Tazkirat al-Awliya, which were limited to analyzing dialogue content, the conversational features are produced and formulated in such a way that they can reinforce the intended meaning the author/narrator was trying to convey. This phenomenon can be perceived by studying the author/narrator’s attempts in creating contextualized dialogues with classified and purposeful participants whose tones, conversational sequences, and turn-taking dynamics are profoundly articulated. Such features not only reveal the hierarchal structures of episteme among different groups of mystics, but also cross-examine their loyalty to this hierarchal system.