ختم‌الغرایب (تحفه‌العراقین) و سفرهای حج خاقانی

ختم الغرایب یا تحفه العراقین مثنوی مشهور خاقانی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه پژوهشگران بوده است. سال هاست، این پرسش در میان خاقانی پژوهان مطرح است که آیا این اثر سفرنامه است یا خیر؟ در پاسخ به این پرسش میان پژوهش گران اختلاف نظر بنیادین وجود دارد و تاکنون در تصحیح های متعدد این متن و پژوهش های وابسته به آن، جواب دقیقی به آن داده نشده است. این جستار کوشیده است تا با روش کتابخانه ای و تکیه بر شواهد درون متنیِ آثار خاقانی به این ابهام پاسخ دقیق و روشنی بدهد. در این راستا،  تلاش شده است تا نخست دیدگاه های عمده و متنوع پژوهشگران درباره  این موضوع بیان، بررسی و نقد شوند و سپس دیدگاه جدید این پژوهش ارائه شود که نشان می دهد نباید به این اثر به گونه تام نگریست؛ بلکه قسمت هایی از این اثر قطعا سفرنامه است و قسمت های دیگری از آن قطعا سفرنامه نیست. از آن جا که دست یافتن به این نتیجه، وابسته به داشتن آگاهی درست از تعداد و زمان سفرهای حج خاقانی است، پیرو گفتار نخست به این مبحث نیز پرداخته شده است و در این زمینه هم، نخست دیدگاه های رایج بیان، بررسی و نقد شده اند و سپس نظرگاه جدید این جستار ارائه شده است که نشان می دهد، خلاف اقوال مشهور، خاقانی در طول زندگانی خویش حداقل سه حج انجام داده است.

Khatm al-Qarayeb (Tohfat al-Eraqain) and Khaqani’s Hajj Trips

Khatm al-Qarayeb, or Tohfat al-Eraqain, is a renowned masnavi by Khaqani. It has long been attracting the attention of scholars. For years, the question among researches has been whether this work is a travelogue or not. These researchers, however, are of different opinions and so far, in the numerous corrections of this text and other research, no fixed answer has been given to this question. This article tries to give an accurate and clear answer to this ambiguity through a library method based on Khaqani’s works. In this regard, an attempt is made to examine and critique the major and diverse views of researchers on this subject, and then to present a new perspective, that is some parts of this work is definitely a travelogue, and other parts of it are not. To do so an accurate knowledge of the number and time of Khaqani’s travels is needed; thus, this topic is also addressed. In this regard, first, common views are studied and criticized, and then it is argued that, contrary to popular belief, Khaqani has performed at least three Hajj during his lifetime.