پهلوان در شبستان؛ تاملی در باب «گوشهنشینی جنگجو» و نمونۀ آن در حماسۀ ایرانی

مضمون «گوشه نشینی جنگجو»، یکی از ویژگی های کارکرد جنگاوری، عبارت است از عزلت اجباری و موقت جنگجو در شرائطی خاص که جنگجو با اکراه به آن تن می دهد و با بروز رویدادهایی معیّن (که در نمونه های بررسی شده در این مقاله آغاز یا تدارک یک جنگ بزرگ است) از بند آن رها می شود. در روایات حماسی یونانی و هندی، دست کم دو نمونه از این مضمون را می یابیم: آخیلِس، قهرمان ایلیاد، که در نوجوانی به تدبیر مادرش تتیس به ناگزیر با جامۀ مبدّل دخترانه در شبستانی عزلت می گزیند و اَرجونه، قهرمان مهابهارته، که به واسطۀ نفرین یکی از پریان و نیز اجبار دوران تبعید خانوادگی، به ناچار به کسوت خواجگان درمی آید و یک سال در حرم سرایی اقامت می کند. چنان که پیداست این هر دو مضمون هم با شبستان زنان پیوند دارند و هم با نوعی بیکاری موقت جنگجو. ظاهراً مضمون «گوشه نشینی در شبستان» در حماسه های ایرانی نمونه ای ندارد، اما با بررسی روایات مختلفِ زندانی شدن اسفندیار به فرمان پدرش گشتاسب، به مضامین درخور درنگی برمی خوریم که با جزئیّات دو روایت یونانی و هندی شباهت هایی دارند. به نظرمی رسد این مضمون دارای یک روایت اصلی هندواروپایی است با محوریت یک پهلوان شکست ناپذیر/رویین تن و دورگه (ایزدی/انسانی) که صورت ایزدوار آن در حماسه های یونانی و هندی و صورت زمینی تر آن در حماسۀ ایرانی به جا مانده است. بررسی تطبیقی این سه داستان به بازشناسی مفهوم «گوشه نشینی» و خاستگاه اسطوره ای احتمالی آن (وقفۀ جنگجو و نیازمندی جهان) راه می برد.

Champion in Harem: A Study of “Warrior’s Seclusion” in Iranian Epic

“Seclusion of warrior” means his compulsory, temporary retirement in some special circumstances to which he reluctantly submits and is released from it after certain events which, in the cases examined in this article, are the outbreak of (or preparation for) a great war. In Greek and Indian epics, one can find at least two examples of this motif: Achilles, the hero of Iliad, whom his mother’s prudence forces to seclude himself in the disguise of a girl in a local king’s harem, and Arjuna, the hero of Mahabharata, who, because of a fairy’s curse and his family’s exile, is made to reside like a eunuch in a harem for a year. Both of these stories are in connection with harem and with warrior’s some kind of temporary retirement. It might seem that Iranian epic has no trace of “warrior’s seclusion,” but considering the various versions of the story of Esfandiar’s imprisonment by his father, King Goshtasb, one can find important points that bear resemblance to the details of these two Greek and Indian stories. It seems that this motif has an original IndoEuropean version, whose mythical aspect is reflected in Greek and Indian epics and its mundane aspect in Iranian epic. A comparative study of these three stories leads us to the recognition of “warrior’s seclusion” and its probable mythical origin (the warrior’s hesitation and the world’s need).