سنت خاتمه‌سرایی در منظومه‌های فارسی و ساختار و محتوای آن (تا قرن هفتم)

خاتمه یکی از اجزای ساختاری اکثر منظومه‌های فارسی است که در پایان بسیاری از منظومه‌ها به صورت مستقل یا در ادامه ابواب اصلی کتاب درج می‌شود. هدف این مقاله بررسی محتوای اختتام منظومه‌های فارسی با تاکید بر 24 منظومه تا قرن هفتم است. این بخش در بسیاری از مجموعه‌های موردبررسی، پیوندها، ارتباط‌ها و تناسبات عمیقی با درون مایه و فصول اصلی اثر دارد و در فهم و جایگاه آن نقش موثری ایفا می کند. منظومه‌های فارسی به سه دسته فاقد خاتمه، خاتمه‌های کوتاه و خاتمه‌های مبسوط تقسیم می‌شود. از میان منظومه‌های باقی مانده ادبیّات دوره دری، نخستین منظومه دارای باب مستقل خاتمه، گرشاسپ‌نامه اسدی طوسی است. در خاتمه مبسوط به مواردی چون مباحث تاریخی (تاریخ و مدت سرایش)، معرفی اثر (توصیف اثر، تعداد ابیات، شیوه کار و تفسیر منظومه و امثالهم)، موضوعات اجتماعی (پند و موعظه و نکوهش و اعتراض)، مدح، مناجات و حسن ختام پرداخته می‌شود. شاعران بنا به دلایلی چون رعایت سنت ادبی، نیاز متن به پیرامتن و ایجاد فضایی برای پرداختن به مباحثی غیر از محتوای اصلی اثر و ارتقای جایگاه و اهمیّت آن، به خاتمه‌سرایی پرداخته‌اند. بستر پیرامتنِ تقریباً یکسان مقدّمه و موخره، تاکید برخی موضوعات چون مدح، عقاید و انگیزه‌های شاعر و تلاش در ارتقای جایگاه و مقبولیت اثر، موجب شده است برخی شاعران در محلّ ذکر برخی موضوعات، میان مقدّمه و موخره تفاوتی قائل نباشند و برخی مباحث چون مدح، تعلیم اخلاقیّات و ستایش اثر را در هر دو محل ذکر کنند.

The Tradition of Epilogization in Persian Poems and its Structure and Content (until the Seventh Century)

Epilogue is one of the structural components of most Persian poems which comes at the end of many poems independently or as the continuation of the main chapters of the book. The goal of this paper is to study the content of the epilogues of Persian poems with focus on twentyfour poems written up to the seventh century. In most of the examined poems, epilogue has strong relations with the main chapters and plays an important role in understanding them. Persian poems are divided to three categories: poems without epilogues, poems with short epilogues, and poems of extensive epilogues. Of the remaining poems of Dari literature, the first poem with an epilogue is Asadi Tusi’s Garshaspname. Extensive epilogues may contain historical issues (date and the amount of time taken to write the work), introductory information (description of the work, number of lines, style, interpretation of the work etc.), social issues (preaching, condemnation, and protest), praise, prayers, and conclusion. Poets have epilogized because of reasons such as observing literary traditions, the need of the text for paratext, creating a space for dealing with issues other than the main content of the work, and improving the status of their works. Some poets do not distinguish between preface and epilogue in that both parts of their works might cantain praise, didactic material, and celebration of the work.