ابیات شاهنامه در خلق الانسان نیشابوری (پیش از 521ق)

در کتابی به زبان عربی موسوم به خلق الانسان، اثر خواجه بیان‌ الحق نیشابوری (521ق)، ابیاتی از شاهنامۀ فردوسی در کنار هم نقل و ثبت شده است. کتاب نیشابوری دارای ماهیتی تفسیری و کاملاً دینی و با ساختاری مجلس‌گونه و واعظانه است و احتمالاً در اوایل سدۀ ششم هجری، پس از آنکه او از غزنه، قلمرو غزنویان دوم، به زادگاه خویش نیشابور بازگشته، پدید آمده است. ازآنجاکه این ابیات از مثنوی حکیم طوس، در ماخذی به این قدمت و از سوی واعظی تفسیردان از ناحیۀ خراسان و در مراوده با دستگاه غزنویان دوم به کارگرفته شده، در مخاطب‌شناسی متن شاهنامه نزد طبقات عالمان و مذکّران، و ساکنان مناطق تحت سلطۀ حاکمان غزنوی دوم و یا شاید خراسان (تحت امر سلجوقیان)، حائز اهمیّت است. پس از تصحیح ابیات مزبور از روی دو دست‌نویس در دسترس از این کتاب، می‌توان ارزش‌های متن شناسانۀ آن را نیز بهتر محک زد و آنها را برای تصحیح برتر و نهایی شماری از مواضع شاهنامه آماده کرد. در بخشی از این پژوهش با عرضۀ جدولی حاوی نسخه‌بدل‌های ابیات شاهنامه در این منبع که حاصل مقایسه با دیگرسانی‌های ثبت‌شده در چاپ خالقی و همکاران و چند منبع چاپی و یا خطّی کهن است، ارزش‌های چنین یافته‌ای بیشتر نمایان شده است.

The Verses of Shahname in Neyshaburi’s Khalgh alEnsan

Khalgh alEnsan is an unpublished Arabic book by Bayan alHagh Neyshaburi (died in 521 AH) in the field of commentary on the Koran in which there are some verses from Ferdowsi’s Shahname. Neyshaburi was the judge of Ghazne on behalf of Ghaznavids, but in the last years of his lifetime, returned to his birthplace, Neyshabur, and collected his Majalles in commentary of a chapter from the Koran, called “Khalgh alEnsan.” The existence of these verses in such an old book indicate the fame of Shahname in socalled era in the eastern territory of the Persian literature which Second Ghaznavid had the power beside Seljuqids. In fact, an author who was known as a religious scholar with a strong attention to Ferdowsi’s Masnavi can demonstrate the relationship between religious scholars and nonreligious poems. In this article, moreover we noted to important variants between ancient MSs of Shahname and Khalgh alEnsan that can improve some parts of Ferdowsi’s Masnavi in future. In our opinion, Neyshaburi’s reference for Ferdowsi’s poems, was a selective book like an anthology of Shahname, that existence of some old instances of those books is proved; for example, the selection of Ali ibn Ahmad that is existed at the moment and is published, or Mas’ude Sa’d’s selection which is missed, both of them very close to Neyshaburi’s lifetime.