الهام و صنعت در نظر شاعران عارف (دیدگاه‌های سنایی، عطّار و مولوی درباره خاستگاه شعر)

مسئلۀ خاستگاه شعر یکی از قدیمی‌ترین مباحث نقد ادبی است. پیشینۀ این بحث به یونان می‌رسد و باتوجّه به منابع، می توان گفت نخستین نظریّه‌ها را در این مورد افلاطون و ارسطو داده‌اند. در ادبیّات عرب هم به این مبحث توجّه شده است و اعراب پیش از اسلام به «تابعه» معتقد بوده‌اند. در ایران باستان نیز چنین اعتقادی وجود داشته و در ایران عهد اسلامی هم این دیدگاه به قوّت خود باقی مانده است. به علاوه، در شعر عارفان نیز این مسئله بازتاب یافته است؛ به طوری که اشارات شعرای عارف را به این مقوله می‌توان در دو گروهِ الهام باواسطه و بی‌واسطه جای داد. همچنین باتوجّه به زمینه‌های اجتماعی ادبیّات فارسی و تاثیر اندیشه‌های دینی در جامعۀ ایرانی، شاعران در انتخاب تابعه ‌ها به شخصیّت‌های دینی و مذهبی گرایش پیدا کردند؛ یعنی به جای اینکه الهام‌کننده را شیطان بدانند، از جبرئیل و دیگر شخصیّت‌ها استفاده کرده‌اند. در انتخاب شخصیّت‌های دینی به عنوان الهام‌کنندۀ شعر در دورۀ اسلامی، تقابل شعر و شرع بسیار تاثیرگذار بوده است؛ البتّه شعرای عارف فقط به الهام بودن شعر معتقد نبوده‌اند و به کوشش شاعر برای سرودن شعر هم اشاره کرده‌اند. با دقّت در افعالی که برای سرودن به کاربرده‌اند، می‌توان به دیدگاه‌شان دربارۀ ساحت کوششی شعر پی برد.