بازخوانیِ نیّت‌مندِ اسناد در پژوهش‌های تاریخی پیشنهاد مدلی دومتغیّره برای بازتفسیرِ رخدادهای تاریخ معاصر ایران

سند به‌مثابه مادّه‌ی خام در گزارشِ رویدادهای تاریخی حضور دارد. گاهی فقط برای معطوف‌کردن متن به چشم‌نوازشدنِ استنادهای پی‌درپی از اسناد بهره می‌گیریم و گاهی که خود را به نگره‌ای پیشینی مجهّز ساخته‌ایم، از اسناد بهره می‌بریم. اگر سند را مادّه‌ی خامِ چندمنظوره بدانیم، کارویژه‌ی آن عبارت خواهد بود از: عاملِ میانجیِ جهشِ کیفی از کتابتِ وصف‌گونه به تبیینِ رویدادهای تاریخی. بایسته است‌ در بررسی رویدادها، با تکیه بر وصف و شرح، به بیان دالّی و تفهّمِ رویداد دست یازیم؛ این امر به کاربستِ شیوه‌های نوین پژوهش منوط است. در تفهّمِ رویدادهای تاریخی، اسناد، خودبه‌خود سخن نمی‌گویند، بلکه مولفه‌های پژوهشیِ کمک‌دهنده اسناد را به برون‌افکندنِ درون‌مایه‌های خود وادار می‌کنند. در روایت‌های وصف/ شرح‌گونه از رخدادهای تاریخی، اسناد ارزشی یکسان دارند؛ ولی در بیان‌های نگره‌مندانه‌ی تاریخی، از ارزش برخی سندها کاسته، و بر اهمیّت برخی دیگر افزوده می‌شود. نگارنده می‌کوشد با تکیه بر برخی از اسناد دوران قاجار، الگویی را در پژوهش‌های تاریخیِ مبتنیِ بر اسناد پیشنهاد دهد که به‌نظر می‌رسد ما را به حیطه‌ی درون‌نگریِ تاریخِ تحوّلات ایرانِ معاصر رهنمون خواهد ساخت.