معرفی ایزدان نگارش در ایلام باستان از دریچۀ رهیافت تاریخی

نگاهی به تمدن‌ های باستانی همچون مصر، میان ‌رودان، یونان و ... نشان ‌می‌دهد که نگارش و نویسندگی عمدتاً مرتبط با قلمروی ایزد(ان) مشخصی بوده‌است. براساس مدارک‌ موجود می‌دانیم که ایلام نیز از تمدن‌هایی‌ا‌ست که نگارش درآن پیشینه‌ای غنی و کهن داشته‌است؛ با وجود این، مبحث خدایان نگارش در تمدن ایلام تاکنون مغفول مانده‌ و مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرارنگرفته‌است؛ از این ‌رو، در پژوهش حاضر با هدف شناسایی و معرفی ایزدان نگارش در ایلام باستان و نسبت آن با سنت میان‌رودانی و ایرانی، چنین طرح پرسش می‌شود که براساس شواهد موجود، چه ایزد(انی) مسئول حوزة نگارش و نویسندگی در اساطیر ایلام باستان بوده‌اند؟ چه رابطه‌ای میان نگرش اساطیری-مذهبی ایلام باستان با نگرش ایرانی و میان‌رودانی در حوزۀ ایزدان نگارش وجود داشته‌است؟ نتیجۀ مطالعات از دریچۀ رهیافت تاریخی (مطالعۀ تطبیقی اسناد مکتوب با شواهد مادی باستان‌شناختی) حاکی از آن است که احتمالاً نپیریش، تیرومیتهیر/تیروتیر، نبو و شاید نیسابه مسئول حوزه نگارش و نویسندگی در ایلام باستان بوده‌اند؛ درمیان ایزدان نگارش، نبو و نیسابه ریشة میان‌رودانی (به‌ترتیب اموری و سومری) داشتند و می‌توان تاثیراتی میان‌رودانی دربارة تیرومیتهیر/تیروتیر نیز پیشنهاد داد. دراین‌میان، نبو و نپیریش مذکر و نیسابه مونث بود و از جنسیت تیرومیتهیر/تیروتیر نیز اطلاعی نداریم. همچنین ممکن است که این سنت ایلامی بر سنت ایرانی تاثیر نهاده‌باشد؛ به‌ویژه، دربارة شباهت اسمی و لقبی (دبیری) ایزد تیر و تیرومیتهیر/تیروتیر. هرچند وجود تاثیراتی معکوس نیز محتمل است که با مدارک فعلی سخن‌گفتن درباره آن چندان میسر نیست. بدیهی‌ا‌ست درک عمیق ارتباط تیر و تیرومیتهیر/تیروتیر منوط به کشف داده‌هایی دربارة نام سیارات و وظایف ایزدان در ایلام باستان، خاستگاه هندواروپائیان و هندوایرانیان و ارتباطات ایلامیان و ایرانیان است

introducing the deities of writing in ancient elam from the historical perspective

a look at ancient civilizations such as egypt, mesopotamia, greece, etc. shows that writing was mainly related to the realm of a specific deities. based on the available documents, we know that elam is also one of the civilizations in which writing had a rich and ancient history; despite this, the topic of deities of writing in the civilization of elam has been neglected and has not received the attention of researchers in this field; therefore, in this research, with the aim of identifying and introducing the deities of writing in ancient elam and its relationship with the mesopotamian and iranian tradition, the question is asked that based on the available evidence, which deities were responsible for the domain of writing and authorship in the mythology of ancient elam? what is the relationship between the mythological-religious attitude of ancient elam and the iranian and mesopotamian attitude in the field of deities of writing? the results of the studies from the “historical approach” (comparative study of written documents with archaeological material evidence) indicate that probably napirisha, tirumithir / tirutur, nebu and perhaps nisaba were responsible for writing in ancient elam; among the deities of writing, nebu and nisaba had mesopotamia roots (amorite and sumerian, respectively) and mesopotamian influences can also be suggested about tirumithir / tirutur. meanwhile, nebu and napirisha were male and nisaba was female, and we do not know the gender of tirutur / tirumithir. it is also possible that this elamite tradition influenced the iranian tradition; in particular, about the similarity of the name and epithet (dabiri) of izad tir and tirumithir / tirutur. however, the existence of reverse effects is also possible, which is not very possible to talk about with the current evidence. obviously, a deep understanding of the connection between tire and tirumithir / tirutur depends on the discovery of data about the names of the planets and the functions of the deities in ancient elam, the origin of indo-europeans and indo-iranians, and the connections between elamites and iranians.