رویکرد جامعه ‌شناختیِ تصوّف در پژوهش‌های شرق‌شناسان با تکیه بر خانقاه‌ پژوهی آنان

به سبب حضور مستمرِ نگرش عرفانی در ضمیر فردی و اجتماعی ایرانیان، در جریان شناسی رویدادهای فرهنگی ایران، باید همواره ماهیت و کارکردهای مکتب تصوف تحلیل شود. شرق شناسان در بررسی و تحلیل تصوف ایرانی اسلامی، از مطالعات تطبیقی، رویکردها و متدولوژی های تحقیقی متنوّعی بهره برده اند. تصوف پژوهی، از منظر اجتماع و توده ها، بخش مهمی از تحقیقات شرق شناسان را در بر می گیرد. جستار حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای، در پی واکاویِ رویکردِ جامعه شناختی در پژوهش های عرفانی مستشرقان است؛ به گونه ای که کوشیده است از رهگذر این کاوش انتقادی، چگونگی تلائم و تباین تصوف و اجتماع در تحقیقات آنان آشکار شود. نظام شیخوخیت، آزادی مذاهب و چیستی و چگونگی سماع، در خانقاه پژوهیِ شرق‌شناسان برجسته است. با غوررسی در تحقیقات آنان، «پیوند تصوف و فتوّت» آشکار می گردد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که غالب شرق‌شناسان، تصوفِ توده گرایِ خانقاهی و گرایش عامۀ مردم به تصوف را به سبب برابری اجتماعیِ طبقات ارج می نهند و از دیگرسو، گرایش مشایخ را به قدرت نقد کرده اند. در نگاه آنان، هرچند بن‌مایه‌های فتوّت صوفیانه، اساس محبوبیت اجتماعی تصوف را شکل ‌داده است؛ مع‌ذلک، نخبه‌سالاری عرفان در دوره‌ی نخستین تصوف، به سبب دوری از طریقت‌زدگی، نتایج موثّرتری داشته است. 

the sociological approach to sufism in orientalists’ researchs based on their khanqah studies

  due to the constant presence of mystical attitude in the individual and social conscience of iranians, in the flowology of iranian cultural events, the nature and functions of the school of sufism must always analyzed. orientalists in the study and analysis of iranian-islamic sufism have used various comparative studies, approaches and research methodologies. mysticism, from the perspective of society and the masses, is an important part of orientalist research. using descriptive-analytical method and using library resources; the present paper seeks to analyze the sociological approach in the mystical researches of orientalists. through this critical exploration, this article has tried to reveal thee compatibility and divergence of sufism and society in their research. the system of sheikhdom, the freedom of religions, and the essence of sama are prominent in the orientalists’ khanqah studies. a careful examination of their research reveals the “connection between sufism and fotovvat”. the results of this study show that the majority of orientalists value the khanqah mass-oriented sufism and the general tendency of people to sufism due to the social equality of the classes, and on the other hand, have criticized the tendency of the mashayekhs to the power. in their view, although the foundations of sufism fotovvat have formed the basis of sufism’s social popularity; nevertheless, due to its avoidance of indulgence in sufism, the elitism of mysticism in the first period of sufism had results that were more effective.