اسفار اربعه ی عرفانی از دیدگاه امام خمینی(س) و حکیم قمشه‌ای

مطالعه دو دیدگاه حکیم قمشه ای و امام خمینی درباره اسفار اربعه، معلوم می دارد که بین این دو دیدگاه در عین شباهت‌ها، تفاوت‌هایی نیز به چشم می‌خورد. امام خمینی و حکیم قمشه‌ای در هریک از سفرهای چهارگانه از حیث ارکان و احکام آن‌ها مثلاً احکام سفر دوم شباهت‌هایی دارند، اما در موارد دیگر تفاوت‌هایی را نشان می‌دهند. امام خمینی و حکیم قمشه‌ای بیشترین شباهت را در تفسیر ماهیت و ویژگی‌های سفر چهارم دارند. از دیدگاه هر دو عارف، اولاً این سفر من الخلق الی الخلق مع الحق است؛ ثانیاً نبوت تشریعی در این سفر به‌طور کامل برای سالک، حاصل آمده است. مشهورترین تقریرات اسفار به آن دسته از تقریرات، تعلق دارد که الگوی چهارتایی را مورد توجه قرار می‌دهند، اما شکی نیست که بنابر اعتبارات مختلف عقلی و البته به تایید دلالت‌های قلبیِ اهل شهود، می‌توان از مدل‌هایی دیگر نظیر مدل دوتایی، سه تایی، پنج تایی و به خصوص، هفت تایی نیز یاد کرد.