تحلیل تطبیقی دو مقام «تذکر» و «ذکر» در سلوک عرفانی

تشابه اسمی و قرابت مفهومی میان برخی مقامات سلوک، همچون ذکر و تذکر سبب شده ماهیت دقیق این مقامات در هاله‌ای از ابهام بماند. در برخی آثار عرفانی، این اسامی به صورت مترادف و در مورد یک مقام به‌کار رفته و در برخی دیگر، بین آنها تفاوت قائل شده و هر کدام را مقامی مستقل معرفی کرده‌اند. در این پژوهش برآنیم با توجه به کاربرد گسترده واژه‌های ذکر و تذکر در حوزه‌های عرفانی و غیرعرفانی، ضمن بررسی معانی مختلف این دو واژه، به تطبیق آنها با یکدیگر بپردازیم. هدف آن است که مشخص شود آیا تفاوت بین ذکر و تذکر در عرفان، فقط اختلاف در تعابیر است و هر دو از یک حقیقت واحد سخن می‌گویند یا آن که با دو مقام مستقل روبرو هستیم. بدین منظور، از روش تحلیل تطبیقی استفاده شد. رصد آثار عرفانی نشان داد که این دو مقام ضمن اشتراک در مفهوم «یادآوری»، با یکدیگر تفاوت ماهوی داشته و جایگاه مستقلی در سلوک عرفانی دارند. مقام تذکر مربوط به مرحله اول سلوک (بدایات) است و به‌واسطه یادآوری عبادات، سالک را به یاد خدا سوق می‌دهد؛ ولی مقام ذکر مربوط به مرحله پنجم سلوک (اصول) است و قلب سالک را بی‌واسطه به یادآوری دائمی خداوند مشغول می‌سازد.