تاخیر و دیرهنگامی قدوم ازل در مقایسه با قِدم

اهتمام سنایی غزنوی در حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه در جهت طرح مسائل عرفانی، اخلاقی و حکمی است. این مسئله، سخنش را گاه سرشار از رموزی کرده که درک آن ها مستلزم پژوهش در منابع علوم عقلی و عرفانی است.بیتِ »با وجودش ازل پریر آمد/ پگه آمد ولیک دیر آمد « دربردارنده توجّهات دقیق سنایی به مسئله »ازل « و مراتب آن است؛ اینکه »پریر آمدن « کنایه از قدمت در وجود است؛ امّا ازل با این قدمت، نسبت به قدم الهی متاخّر است؛ لذا از »قدیم مطلق « بودن خداوند در سلسله بطون زمان و در تطابق با عالم »غیب مطلق « و »احدیّت العین « بودن او در مراتب وجود، حکایت دارد.در این پژوهش به تبیین دقیق سلسله »بطون زمان « که در انطباق با »مراتب عالم « و »مراتب وجود « قرار دارد، پرداخته شده است. نتیجه این کاوش نشان داد که نظر به ذوبطون بودن و سلسله طولیه صعودی متعدّد زمان و وجوه برزخی آن ها به تناسب عوالم و حضرات کلّیّه وجودیه، نسبت ازلی بودن به خداوند، نسبتی نارواست؛ زیرا خداوندکه قدیم مطلق است، بسیار فراتر از مرتبه ازل و درحقیقت، خالق آن است.