جایگاه عقل و نقل در کلام اشعریو بازتاب آن در شعر و اندیشه حافظ

یکی از مسائل پیچیده در بررسی شعر و ادب فارسی و به تبع از آن، افکار و اندیشه های حافظ، موضوع اعتقادات مذهبی و کلامی است. بنیان های فکری اشاعره، در عالی ترین نمود خویش، مباحث ویژه ای در باب غایت جهان، رابطه عقل و نقل، امامت و زعامت مسلمانان و... مطرح کرده که تعارضات و مناقشات پردامنه ای را در گستره فکر اسلامی پدید آورده است. سخنوران پارسی نیز در جهت گیری این اندیشه های کلامی، دیدگاه های ویژه و منحصربه فردی را در شعر و اندیشۀ خود بروز داده اند؛ مهم ترین و پرتفصیل ترین این ظهور و بروز، بازتاب اندیشه های کلامی اشعری در سروده های حافظ شیرازی است، به طوری که در آرای حافظ پژوهان متقدّم و معاصر نظرات گوناگون، و چه بسا متناقض از زهد و عبودیت محض حافظ تا بی قیدی او ابراز شده است. مقالۀ حاضر با درک این ویژگی، کوششی است در جهت تامّل بیشتر در باب »جایگاه عقل و نقل در اندیشۀ حافظ «، و بررسی و تعمقی در نسبت حافظ با کلام اشعری. نتیجه تحقیق دو نکتۀ مهم را در این پژوهش، شایسته تاکید و توجه می داند: نخست آنکه تصوف، به ویژه نحله های مبتنی بر بنیادهای اسلام سنّی، در بسیاری از زمینه ها، با افکار و عقاید فقهای مذاهب اربعه، اهل حدیث و متکلّمان اشعری، مناسبت یا همراهی دارد؛ و دوم آنکه نمی توان و نباید به طور قطع، جریان تصوف و شعر عرفانی، به ویژه عرفان سکری را در یک مذهب فقهی یا کلامی منحصر و محدود دانست.