قحط و غلای 1288ق در خراسان: زمینه، روند و تبعات اقتصادی

قحطی 1288ق در ایران موضوع پژوهش‌های نسبتاً پرشماری بوده است که با بررسی این واقعه به گونه‌ای کلی، علل و نتایج کوتاه مدت قحطی و نیز واکنش مردم و دولت به آن را مورد توجه قرار داده‌اند. این رویکرد موجب اظهاراتی کلی و تعمیم غیرموجه نتایج پژوهش‌های مذکور به سراسر ایران گشته است. مقاله حاضر پژوهشی موردی درباره قحطی 1288ق در خراسان است که علاوه بر خود قحطی، تبعات آن را در اقتصاد محلی ایالت مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌های این پژوهش ضمن اثبات نادرستی تعمیم نتایج بررسی‌های کلی قحطی به سراسر ایران، نشان می‌دهد که همه نواحی خراسان به یکسان تحت تاثیر قحطی قرار نگرفت. بلکه این بلیه موجب افزایش ثروت و جمعیت در ولایات شمالی به زیان ولایات مرکزی و جنوبی ایالت، گردید. افزون آن که قحط سالی، در کنار مرگ‌ومیر با مهاجرت و جابجایی جمعیت همراه بود که این، اعتبار داده‌های آماری برخی از منابع را با تردید مواجه می سازد. همچنین، اقتصاد محلی، گذشته از خسارت، بزودی تغییرات را در الگوی زمینداری به زیان مالکیت خصوصی و در نوع کشت تجربه کرد که هر یک از این تحولات، خود منشا تغییرات بعدی در خراسان شدند.