موضع مامون عباسی نسبت به امام علی (ع)

عباسیان به مانند نیای خود عباس، عموی پیامبر، تا پیش از پیروزی نهضتشان، شیعه و جزء موالیان اهل بیت بودند، اما پس از دستیابی به قدرت با کنار زدن علویان و در نتیجه مواجه شدن با شورش های آنان موضع پیشین خود را ترک گفتند و هم نوا با اکثریت، علی (ع) و خاندانش را در مقامی فروتر از خلفای نخستین نشاندند و به تسنن گرویدند. تقریباً مواضع خلفای عصر اول عباسی دراین باره یکسان است و تنها استثنا در این میان مامون (حک. 198- 218ق) است. ازاین رو این پژوهش در پی پاسخ بدین سوال است که مامون چه موضعی نسبت به علی (ع) گرفت و دلایل اتخاذ این موضع چه بود؟بر اساس یافته های این پژوهش مامون معتقد به حقانیت امام علی (ع) برای خلافت پس از پیامبر بود و او را بر دیگر صحابه برتری می بخشید و اعتقاد به وصایت ایشان داشت، اما شیعیان به سبب مسئولیت او در شهادت امام رضا (ع) کمتر به این موضوع علاقه نشان داده اند و یا درصدد انکار آن برآمده اند. مامون تلاش گسترده ای برای اعتلای نام و یاد امام علی (ع) صورت داد؛ ازاین رو می توان مامون را معتقد و محب اهل بیت و شخص علی (ع) دانست؛ هرچند که او برای بقای حکومت خود در موقع لزوم دست به اقدامات متفاوتی نسبت به علویان می زد؛ ازجمله ولیعهد کردن امام رضا (ع) و سپس به شهادت رساندن ایشان. به نظر می رسد معتزلی بودن مامون در کنار تاثیر اطرافیانش ازجمله معلم شیعی او کسایی نقش اصلی را در بروز این علایق شیعی داشته اند.

maʾmūn ʿabbāsī’s stance toward imām ʿalī (peace be upon him)

the abbasids, similar to their ancestor ʿabbās, the prophet’s paternal uncle, were shīʿa and among the supporters of ahl al-bayt prior to the victory of their movement. however, after gaining power by overthrowing the alids and dealing with their uprisings, they abandoned their previous stance and aligned themselves with the majority, placing ʿalī (peace be upon him) and his family in a rank lower compared to early caliphs, and converting to tasannun. almost all of the early abbasid caliphs held the same position on this matter, with the only exception being maʾmūn (r. 198-218 a.h. / 813-833 a.d.). therefore, the present research seeks to discover maʾmūn’s position toward ʿalī (peace be upon him), and his reasons for adopting this position.the study concludes that maʾmūn believed in imām ʿalī’s (peace be upon him) legitimacy for the caliphate after the prophet, considered him to be superior to other companions of the prophet (ṣaḥāba), and believed in his administration (viṣāyat). however, the shīʿa showed little interest in his position, or denied it altogether. this is because maʾmūn was responsible for the martyrdom of imām riżā (peace be upon him). maʾmūn made significant efforts to elevate the name and memory of imām ʿalī, and can therefore be considered a believer and a devotee of the ahl al-bayt and ʿalī, although he took different measures regarding the alids in order to protect his own rule, for instance by appointing imām riżā as his heir apparent and then planning his martyrdom.  it seems that maʾmūn’s muʿtazilī beliefs, coupled with the influence of his advisors (including his shīʿī teacher, kasāʾī) played a key role in the expression of these shīʿī interests.