نقد و بررسی اصالت کتاب سفرنامۀ اصفهان منتسب به افضل‌الملک

در مورد تاریخ اصفهان دورۀ صفوی، آثار مکتوب و تصویری متعددی وجود دارد، اما همۀ این منابع از اعتبار برخوردار نیستند. برخی از این منابع یا از اصالت برخوردار نبوده یا به‌صورت تحریف‌شده به معرفی آثار این دوران پرداخته‌اند. عدم توجه به اصالت برخی از این منابع، موجب خدشه دار شدن پژوهش‌هایی شده است که از منابع غیر اصیل استفاده کرده‌اند. بنابراین جهت ارزیابی اصالت منابع مورداستفاده در پژوهش‌های علمی ضرورت دارد، پژوهشگر در جستجوی دستیابی به حقایقی باشد که عموماً به شکلی سازمان‌یافته جمع‌آوری می‌شوند تا به این واسطه پاسخگوی سوال‌ها و فرضیه‌های اصلی پژوهش گردند. مسئولیت پژوهشگر درک تفاوت بین واقعیت، عقیده و همچنین تخیل است و دستیابی به این موارد، نیاز به منابعی معتبر دارد؛ لذا پژوهشگر قبل از استفاده از منابع، می‌بایست از اعتبار آن‌ها اطمینان حاصل کند. در این نوشتار تلاش شده تا با بررسی کتاب سفرنامۀ اصفهان،[1] منسوب به میرزا غلامحسین افضل الملک (1241- 1308ش) از نویسندگان دورۀ قاجار، اصالت آن موردنقد و واکاوی قرار گیرد و در این راستا، نسخۀ خطی و همچنین کتاب انتشار یافته[2] آن بررسی شده‌ است. میرزا غلامحسین در سال‌های پایانی حکومت ناصرالدین‌شاه (حک: 1275-1226ش) به‌عنوان مترجم وارد دستگاه حکومتی شد. وی پس از طی مراحل مختلف و پس از قتل ناصرالدین‌شاه در سال 1274ش، به دربار مظفرالدین‌شاه (حک: 1285-1275ش) راه یافته[3] و به‌عنوان مورخ رسمی انتخاب شد و لقب افضل‌الملک را دریافت کرد.[4] مطالعۀ حاضر با رویکرد انتقادی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت‌ گرفته است.

a critical analysis of authenticity of safarnāmi-yi isfahan, attributed to ʾafżal al-mulk

the newspaper șūr-i ʾisrāfīl was the quintessential newspaper of revolution era, both due to its title and its content. the newspaper became the messenger of a new era with an allegorical language that was close to conventional wisdom. according to nāẓim-ul islām kirmānī’s eloquent interpretation, the constitutional era (ʿaṣr-i mashrūti) was the era of iranian people’s awakening from the slumber of neglect. the metaphors of slumber and dreaming which lead to the awakening, liberation, and sucess of the evolution emerged as a result of a rupture in the value system and understanding of the past. in the constitutional revolution (inqilāb-i mashrūti) allegorical views towards language and time were the two main elements of this rupture. in the realm of time, it was as if the understanding of the world’s symbolic order (niẓām-i ţūlī) was disrupted and the status of the king as its center and focal point was thrown into doubt. similarly, in the world of language, allegorical readings of the world were contrasted with symbolic understandings. benjamin’s allegorical view towards history, his linguistic and temporal hypothesis, as well as his metaphor of awakening and dreaming can be used to analyze and interpret the revolutionary event of constitution (mashrūti). the present study aims at analyzing some parts of șūr-i ʾisrāfīl. in doing so, the study applies benjamin’s allegorical theory on history, story, and anecdotes from a liberating allegorical perspective.