بازتاب مراکز آموزشی در سفرنامۀ ابن جُبَیر

سفرنامه‌ها به جهت اشتمال بر انبوهی از اطلاعات رنگارنگ و غالباً ارزشمند، جایگاه ممتازی در بررسی‌های تاریخی داشته و تاریخ‌نگاران همواره از آن‌ها به‌عنوان منابع دست اول در پژوهش‌های خویش بهره می‌برند. سفرنامۀ مشهور ابن جبیر (540614ق‌/11451217م‌)، که سه سفر به مشرق داشت، شرح نخستین سفر اوست. او در این سفر افزون بر زیارت خانۀ خدا، در شهرهای میان اندلس تا حجاز حضور یافت و در راه بازگشت از عکّا، سیسیل و کارتاژ (قَرطاجَنَّه) نیز گذر کرد. ابن‌جبیر نیز همانند دیگر سفرنامه‌نویسان مسلمان به وضع علمی و آموزشی به‌ویژه وضع نهادهای آموزشی سرزمین‌هایی که بدان‌ها گام نهاده، توجّه داشته و اطلاعات ارزشمندی در این زمینه ارائه کرده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی‌ ‌ تحلیلی می‌کوشد پس از ارائۀ اجمالی گزارش‌های ابن‌جبیر در این زمینه، زاویۀ نگاه او به نهادهای آموزشی و هرم توجّه وی به آن‌ها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بر پایۀ یافته‌های این پژوهش، دور از ذهن نیست که توجه و علاقۀ ابن‌جبیر به شرح مفصل نهادهای آموزشی برخی از مناطق به‌ویژه شام و غفلت یا تغافل او از ذکر و شرح برخی از نهادها مانند مساجد جامع منسوب به فاطمیان، در اثر تمایلات مذهبی او بوده باشد. افزون‌ برآن، توصیف عناصر معماری ساختمان، مسائل مالی و رفاهی، نحوۀ تامین هزینه و کمیّت نهادهای آموزشی، تعلّق آن ها به مذهبی خاص و برخی از شیوه‌های آموزشی خاص در این مراکز نیز از دیگر زوایای توجه ابن جبیر به نهادهای آموزشی بوده است.

Description of Educational Centers in Ibn Jubayr’s Travelogue

Travelogues have a special place in historical studies due to their wealth of valuable information, and historians at all times have employed travelogues as firsthand sources in their research. Ibn Jubayr’ famous travelogue (540614 AH/11451217), who made three visits to the East, is a description of his first travel. In addition to the pilgrimage to the Mecca, he toured cities in the territory between Andalusia and Hejaz and visited Acre, Sicily and Carthage on his way back. Ibn Jubayr, like other Muslim travel writers, had a keen eye for the scientific and educational situation, especially educational institutions in the lands he visited, and has provided invaluable and detailed information on this subject. Using a descriptiveanalytical approach, this paper aims to analyze educational institutions through the spectacle of Jubayr after presenting a brief account of Ibn Jubayr’s reports on this subject. Based on the findings of this study, it is not surprising that Ibn al Jubayr’s obsession with detailed depiction of educational institutions in some areas, especially Levant, has resulted in his neglect or negligence in elaborating on other institutions, such as the grand mosque attributed to Fatimids owing to his religious beliefs. In addition, a description of architectural elements, financial and welfare issues, financing strategies and the number of educational institutions, their religious affiliation as well as some specific educational practices in these centers are also other aspects of educational institutions examined by Ibn Jubayr.