چه باشد آنچه خوانندش اُنتولوژی: تلاشی برای معادل‌گزینیِ یک مفهوم

برای اصطلاح «اُنتولوژی» ماخوذ از فلسفه، معادل‌های مختلفی در متون غیرفلسفی (هوش مصنوعی، علوم اطلاعات، وب معنایی و جز آن) انتخاب شده است. گذشته از انتخاب شکل آوانگاری‌شدۀ این اصطلاح، نگاهی به معادل‌ها نمایانگر آشفتگی واژگانی برای هر دو بخش آن («هستی» و هستان» در قسمت نخست، و «‌‌شناسی»، «‌نگاری» و «نگاشت» در قسمت دوم) است. هدف پژوهش حاضر بررسی وضعیت موجود این آشفتگی، چرایی انتخاب معادل‌‌های مختلف، و سرانجام، رسیدن به معادلی مناسب، دقیق و مستند است. برای تعیین وضعیت و نیز درستی معادل‌های اُنتولوژی از روش سندی-کتابخانه‌ای به ‌شیوۀ کمّی و کیفی استفاده شد. در این راستا دو نوع متن کاویده شد: 1) متون غیرفلسفی فارسی تالیفی یا ترجمه‌ای با موضوع اُنتولوژی در حوزه‌هایی چون هوش مصنوعی، علوم اطلاعات، وب معنایی و 2) متون فلسفی دربردارندۀ آرای «مارتین هایدگر» دربارۀ هستی‌.با بررسی 112 متن فارسی غیرفلسفی، نتیجۀ قابل انتظارِ اختصاص بیش از نیمی از معادل‌ها به «هستی‌شناسی» به‌‌دست آمد که ترجمۀ دقیق «اُنتولوژی» است، اما سیر نزولی انتخاب این معادل و تمایل بیشتر نگارندگان به استفاده از «هستان‌شناسی» و «هستان‌نگاری» در سال‌های اخیر، نشانگر درک تفاوت معنای این مفهوم در دو حوزۀ فلسفی و غیرفلسفی است؛ اما اغلبِ نگارندگان متون فارسی، از اشارۀ کوتاهی به این مضمون که «هستی‌شناسی» از فلسفه آمده، فراتر نرفته و انگشت‌‌شمار، سببِ انتخاب معادل را بیان کرده‌اند. در مورد قسمت دوم اصطلاح، دلایل «حرّی»، «فدایی» و «لینچ» تردیدی در پذیرش «نگاری» و ترجیح آن بر «شناسی» باقی نمی‌گذارد. اما دربارۀ قسمت اول اصطلاح، با توجه به تاکید «هایدگر» بر تفاوت «هستی یا وجود» در فلسفه با «هستنده یا موجود‌» در علم، همچنین، کاربرد همزمان «هستان» و «هستی» با معنای متفاوت در ابیات برخی شاعران و نیز استفاده‌ قابل توجه از «هستان» در کنار کاربرد بسیار «هستی» در متون فارسی غیرفلسفی، شاید بتوان «هستان» را به «هستی» ترجیح داد و «هستان‌نگاری» را برای متون غیرفلسفی پیشنهاد کرد.نقد «هایدگر» به مقوله‌بندی «ارسطو» برای یکپارچه‌سازی همه‌ حالت‌های ممکن «هستی»، دقّت بیشتری را در بهره‌گیری و استناد به نظریۀ «ارسطو» در نوشته‌‌های غیرفلسفی می‌طلبد.نگارنده با وجود دلایل پیش‌گفته و حتی وجود منابع چشمگیر در زمینۀ مطالعات علم و فناوری و «چرخش به هستی‌شناسی»، سوالی را مطرح می‌کند: آیا اساساً این اصطلاح برای آنچه در رشته‌های غیرفلسفی انجام می‌‌شود، مناسب است؟ آیا نمی‌توانستیم بدون وام‌گیری از فلسفه اصطلاح مستقلی برگزینیم؟ پاسخِ به این سوال، پژوهشی مستقل را در منابع مرتبط انگلیسی و فارسی و به‌ویژه زبان‌شناسی و نیز متون نثر و نظم فارسی می‌‌طلبد.

what is called ontology: an attempt for equivalent selection for a concept

for the term ontology from philosophy, there has been used various equations in non-philosophical texts (artificial intelligence, information sciences, semantic web, etc.). these equations show that there is lexical confusion for both parts of this terminology (being and beings for the first part, and logy, graphy and mapping for the second one). the purpose of this survey is studying in this confusion, the reasons of selecting such equations and finally to obtain a suitable, accurate, documented and, most importantly, rationale equation for this term. research methodology is documentary/library to determine the correctness of equations of ontology. in this regard, two types of texts have been explored: 1) non-philosophical persian texts about ontology, and 2) philosophical texts about martin heidegger’s views.examining 112 non-philosophical persian texts, showed that more than half of the equations were assigned to “hastishenasi”, which was to be expected because it is an accurate translation of the ontology. but the tendency of authors to use “hastanshenasi” and “hastannegari” in recent years, shows the understanding of the difference in the meaning of this concept in the philosophical and non-philosophical fields. most of authors have only mentioned that “ontology comes from philosophy” and a few authors have stated the reason for choosing the equivalent. for the second part of this concept, hori’s and fadaei’s reasons do not leave any doubt in the acceptance of “negari” instead of “shenasi”. but for the firt part of this term, regarding heidegger’s persistence in distinguishing between “being/existence” and “beings/ entities” it is necessary to separate the using this concept in philosophical and non-philosophical domains, by preferring “hastan” to “hasti”. then the author suggests “hastanshenasi” for non-philosophical texts.due to heidegger’s critique to aristotle’s categorization for integrating of possible states of beings, we must be more careful in using and quoting this theory in non-philosophical texts.finally, despite the above results and even the existence of the countless sources in the field of science and technology studies (sts), the author raises a new question: is the term (ontology) appropriate for what we do in non-philosophical texts and couldn’t we select an independent term without borrowing this term from philosophy? in order to answer this question, the author suggests an independent research, especially by studying on lexical sources and linguistic theories.