شکل‌گیری انگارۀ شهادت در سال‌های نخست هجری

در فرهنگ اسلامی معاصر، فردِ اعلای مصادیق شهید کشته‌ای دانسته می‌شود که جان برای تحقق آرمان‌های دین اسلام داده است. بااین‌حال، بازنمون تعریفی از این مفهوم که مصادیق مختلف آن در طول تاریخ فرهنگ اسلامی را شامل شود مشکل است؛ چه، در ادوار مختلف، کشته‌شدگانِ معرکۀ جنگ، درگذشتگان به امراض دشوار، درگذشتگان هجوم ناجوانمردانه حتی بیرون از جنگ‌های رویارو، مردگان در زیر آوار یا بر اثر فروکوفتگی، غریب‌مردگان، و هرچه از این دست را شهید خوانده، و اغلبِ این کاربردها را به روایات نبوی مستند کرده‌اند. ازآن‌سو، چنان‌که مطالعات معاصر نشان می‌دهد، در قرآن کریم چنین مفهومی را نمی‌توان پی‌جویی کرد. شهید همواره در قرآن به معنای گواهِ محکمه است و تنها یک مورد عبارت قرآنی می‌توان یافت که در آن برای اشاره به کشتگان راه دین از شهید و هم‌خانواده‌هایش استفاده شده باشد. در روایات نبوی نیز، اولاً، شهید در مفهومی اعم از کشتۀ راه دین کاربسته شده است و ثانیاً مفهوم آن با مدلول قرآنی شهید یعنی گواه محکمه تطابق ندارد. معلوم نیست شهید از چه زمان دچار تحول معنایی گردید و در معنای کشتۀ راه دین کاربسته شد؛ هم‌چنان که معلوم نیست چرا در حجم قابل‌توجهی از روایات نبوی، تعبیر شهید معنایی متفاوت با کاربردهای قرآنی آن یافت. برای جستن پاسخ باید نخست شواهد بازمانده از کهن‌ترین دوران کاربست شهید در معنای کشتۀ راه دین را بازخوانی کرد؛ بدان امید که بتوان تصویری از کهن‌ترین درک از مفهوم شهید بازنمود. مطالعۀ کنونی با همین هدف صورت می‌پذیرد.

The Formation of the Concept of Martyrdom in the First Years of AH

In the contemporary Islamic culture, the highest example of a Shahid (martyr) is a killed person who has given his life to achieve the ideals of Islam. However, it is difficult to provide a definition that includes its various examples throughout the history of Islamic culture; because during different periods, many instances such as the killed on the battlefield, those who have died due to the refractory diseases, unfair invasions even outside the facetoface wars and the falling of a building, dead persons who were away from their hometown, and other such cases have been considered as a martyr and most of them have been documented in the narrations of the prophet. On the other hand, according to the current studies, this concept can’t be found in the Holy Quran. In this Divine book, Shahid always means a court witness except in one case in which this word and its derivatives have been used to refer to the killed in the way of religion. In the prophetic narrations, not only the word Shahid has been used in a general sense including the killed person in the way of religion, but also its concept isn’t in conformity with its Quranic meaning that is a court witness. It’s not clear when this word has undergone a semantic change and has been used in the meaning of a killed person in the way of religion. Also, it’s not known why in the considerable volume of the prophetic narrations, this word has found a different meaning from its Quranic usages. To reach the answer, first of all, we should reconsider the remaining evidence from the oldest period of this usage i.e., a killed person in the way of religion. In this way, we hope to show a picture of the oldest understanding of the concept of Shahid. With this aim, this article is conducted.