آسیب‌شناسی معیارهای ارزیابی متن روایات سبب نزول

از دیرباز محققان در مقام ارزیابی یا نقد روایات، سند و متن را به مثابه دو روش مکمل یکدیگر بررسی می‌کرده‌اند. اما نظر به مشکلات سندی روایات سبب نزول، ارزیابی یا نقد متن این روایات، مطمئن‌ترین و در عین حال دشوارترین راه برای دستیابی به روایات قابل اطمینان در این حوزه و استفاده بهینه از آن در جهت فهم درست آیات قرآن است. موافقت یا مخالفت با قرآن، سنت معتبر، گزارش‌های تاریخی و ضرورت‌های کلامی، معیارهای اصلی و پرکاربرد قرآن‌پژوهان در جهت رد یا ترجیح متن روایات سبب نزول است که از معیارهای موجود در روایات عَرض و علومی چون فقه الحدیث، اختلاف الحدیث و اصول فقه الهام گرفته شده‌اند. در این مقاله، ضمن معرفی این معیارها، اشکالات روش‌شناختی آن‌ها در دو حوزه ساختاری و کاربست معیارها مورد بررسی قرار گرفته و پیشنهاداتی در جهت رفع آن‌ها ارائه شده است. رویکرد سلبی، منفعل و پراکنده در کاربست معیارها و عدم تناسب معیارها و قواعد حاکم بر آن‌ها با ماهیت تاریخی روایات سبب نزول، از مهم‌ترین اشکالات ساختاری این حوزه به شمار می‌آیند. توسعه در مفهوم سبب نزول و طراحی روش‌هایی ایجابی، فعال و منسجم برای ارزیابی متن روایات سبب نزول، می‌تواند گامی در جهت رفع کاستی‌های این حوزه و استفاده از ظرفیت آن در سطحی کلان باشد.

A study of the Flaws of Criteria Adopted for Assessment of Narratives Underlying the Occasion of Revelation

Traditionally, researchers have regarded documents and texts as two complementary methods in evaluating or criticizing narratives. However, considering the inherent problems associated with the narratives underlying the occasion of revelation (Sabab alnuzūl), the most reliable and at the same time challenging way to obtain reliable narratives is to employ them as a way of obtaining a proper understanding of the Qur’anic verses. Consistency or inconsistency with the Qur’an, authenticity of a narrative, historical reports and discoursal requirements are the main criteria frequently used by Qur’anic scholars to confirm or reject narratives underlying the occasion of revelation, which have been inspired by the indicators proposed in the traditional Islamic narratives and sciences such as Fiqh alHadith, Ekhtelāf alHadith and principles of jurisprudence. This paper, while introducing these criteria, reviews their methodological flaws with respect to the structure and application and presents some suggestions on how to address them. The privative, passive and incoherent approach in applying these criteria and the incompatibility of these criteria and rules with the historical nature of the narratives underlying the occasion of revelation are the major structural problems in this area. Further studies on the occasion of revelation and designing affirmative, active and coherent methods for assessing narratives underlying the occasion of revelation can be a step forward in overcoming shortcomings in this area and exploiting its capacity on a large scale.