بررسی ساختار معماری دژ‌شهر یا قلعه حسن‌آباد

استان کردستان در منطقه غرب ایران قرار دارد. موقعیت جغرافیایی این منطقه از دیرباز موجب شده است که مورد یورش همسایگان غربی ایران از جمله آشوری‌ها قرار گیرد. بنابراین، ساکنان منطقه برای مقابله و حفاظت در برابر دشمنان در دوره‌هایی از تاریخ زیستگاه‌هایی را ایجاد نمودند که از ساختاری دفاعی و استحکامی برخوردار باشد. با بررسی و مطالعه این گونه زیستگاه‌ها می‌توان به ویژگی‌های فضایی ـ کالبدی و سازمان‌های اجتماعی آن ها دست یافت. یکی از این نمونه‌ها دژشهر حسن‌آباد در پنج کیلومتری غرب سنندج است که از آن برای مدت زمانی طولانی استفاده شده است. استفاده از این زیستگاه پس از یورش مغول‌ها در تاریخ ایران توسط والیان محلی اردلان، حایز اهمیت است. در این نوشته سعی شده تا به موقعیت جغرافیایی و توجه در مکان‌یابی، شکل‌گیری، نوع معماری و ساختار شهری، کارکرد و اهمیت این دژشهر در منطقه پرداخته شود. بنابراین، پرسش‌های این پژوهش این‌گونه قابل طرح است که آیا کارکرد این دژشهر یک قلعه نظامی بوده است؟ دوم، آیا ساختار آن با توجه به شرایط جغرافیایی قابل مقایسه با ساختار فضایی ـ کالبدی شهری است؟ بررسی میدانی و بقایای آثار نشان گر این است که این دژشهر یک قلعه صرفاً نظامی نبوده و در زمان آبادی دارای کهندژ با تالارهای بزرگ، فضاهای مسجد و مدرسه و بافتی از خانه‌های مردم ساکن در آن بوده است. این دژشهر برای مدتی مرکز ایالت (استان) کردستان بوده است. در نتیجه توافق سلیمان‌خان والی اردلان و شاه صفی صفوی، دژشهر حسن‌آباد به همراه سه دژشهر دیگر به نام‌های زلم، مریوان و پالنگان تخریب و شهر سنندج به جای آن ها به عنوان مرکز ایالت کردستان در سال 1046 هـ.ق. ساخته شده است. روش تحقیق در این نوشته توصیفی ـ تاریخی تحلیلی است که بر بنیاد بررسی میدانی و مطالعات متون تاریخ محلی و کتابخانه‌ای انجام پذیرفته است