تپه چای خوی، شواهد جدیدی از دوران مس و سنگ در شمال‌غرب دریاچه ارومیه؛ برهمکنش های منطقه‌ای و فرامنطقه ای با حوزه دریاچه ارومیه، منطقه قفقاز و شرق آناتولی

تپه چای، تپه‌ی کوچکی به ارتفاع 1 متر از سطح زمین‌های اطراف است که در 10 کیلومتری جنوب‌شرقی خوی واقع شده است. اولین فصل کاوش در این محوطه در تابستان 1400 با هدف شناخت گستره محوطه، تعیین عرصه و تدوین نقشه گستردگی محوطه و نیز به منظور ارائه یک لایه‌نگاری دقیق از معماری، لایه‌ها و مواد فرهنگی به‌دست آمده از دوره‌های مختلف صورت گرفت. وضعیت گاهنگاری منطقه در دوران مس و سنگ و مفرغ و ارتباط و برهمکنش جوامع دشت خوی با مناطق همجوار از یک سو و چگونگی استفاده و استحصال مواد خام مانند ابسیدین و نمک و نیز منشایابی ابسیدین‌های محوطه از سوی دیگر از جمله سوالات اساسی این کاوش است. در این راستا تعداد 9 گمانه جهت تعیین عرصه و حریم محوطه، مورد کاوش قرار گرفت که از این تعداد، 3 گمانه بر روی عرصه بوده و مابقی خارج از محدوده بودند و بر اساس آن وسعت حقیقی تپه 7468 مترمربع بوده و خط عرصه و حریم پیشنهادی آن بر روی نقشه ترسیم گردید. گمانه لایه‌نگاری (گمانه 10) نیز در جبهه جنوب‌غربی تپه تا عمق 8 متری از نقطه مبنای گمانه مورد کاوش قرار گرفت و در مجموع، 40/7 متر از بقایای معماری و لایه‌های فرهنگی در آن شناسایی گردید که با توجه به گونه‌شناسی سفال‌های به‌دست آمده و مقایسه آنها با دیگر محوطه‌های حوزه شمال‌غرب ایران، با یک تاریخ‌گذاری نسبی، می‌توان 4 دوره استقراری متعلق به دوره مس و سنگ قدیم (فرهنگ دالما) (تپه چای i)، مس و سنگ جدید 1 (فرهنگ پیزدلی) (تپه چای ii)، مس و سنگ جدید 2 (فرهنگ سفال‌های کاه‌رو) (تپه چای iii) و مس و سنگ جدید 3 (فرهنگ سفال‌های با تمپر کاه و شیاری و منقل‌های سوراخدار) و کورا – ارس i  (تپه چای iv) را برای توالی استقراری این محوطه در نظر گرفت. در طی کاوش هیچ‌گونه وقفه فرهنگی بین آثار دوران مس و سنگ جدید و مفرغ قدیم مشاهده نشد و شواهد بیانگر یک تداوم و گذار بین این دو دوره است و احتمالاً اقوام کورا- ارسی همانند کول تپه هادیشهر از درون بافت اقوام مس و سنگ جدید تپه چای بیرون آمده‌اند. بنابراین با توجه به نتایج کاوش تپه چای و هم‌چنین کاوش‌های کول تپه هادیشهر، تپه دوزداغی خوی، تپه گیجلر و گوی تپه، شاید بتوان شمال‌غرب ایران را به‌عنوان یکی از کانون‌های مرکزی شکل‌گیری فرهنگ کورا- ارس یا مفرغ قدیم معرفی کرد. هم‌چنین شواهد برجای مانده ازکاوش، یک کارکرد مبادلاتی تجاری با مناطق هم‌جوار مخصوصاً تجارت ابسیدین و نمک در دوران پیش از تاریخ برای تپه چای را پیشنهاد می‌دهد.

tepe chay khoy, new evidence from the chalcolithic period northwest of lake urmia: regional and transregional interactions with lake urmia, caucasus and eastern anatolia

tepe chay (1181 m asl) is a small site with an area of less than one hectare in and a height of 1 meter above the surrounding fertile lands, which is located 2.5 km southwest of dizajdiz town and 10 km southeast of khoy. the first season of excavation at the site was carried out in july and august of 2021 in order to delimit the site, to ascertain its exact extent as well as conduct soundings of the stratigraphy of the site to better understand its phasing, periodization and chronology. in this regard, nine test trenches were excavated in different parts of the site; of these, only three test trenches were located within the site’s limits and the rest were off-site. based on the delimiting soundings the exact extent of the site was 7468 square meters. a stratigraphic trench (tr.10) was also excavated in the southwestern part of tepe chay and in total, 7.4 m of architectural, layers and cultural deposits were identified; virgin soil was reached at a depth of 8 meters. according to the typology of pottery obtained from the layers and their comparison with other sites of northwestern iran, the a relative chronology of the site consists of four settlement phases belonging to 1) the early chalcolithic (dalma culture) (tepe chay i); 2) late chalcolithic 1 (pisdeli) (tepe chay ii); 3) late chalcolithic 2 (chaff-faced ware) (tepe chay iii); and 4) late chalcolithic 3 (chaff-tempered with comb-design and perforated manqals). futhermore a kura-araxes i (tepe chay iv) component is suggested for the sequence of the site. during the excavation, no cultural interruption or gap was observed between late chalcolithic and kura-araxes layers, and the evidence indicates a continuity and transition between these two periods. it is therefore possible that the kura-araxesian, like the kul tepe hadishahr, originates from late chalcolithic society of tepe chay. therefore, according to the results of the excavations of tepe chay as well as the excavations of kul tepe, dozdaghi khoy, tepe gijlar and geoy tepe, perhaps northwestern iran can be introduced as one of the core centers for the formation of early stages of the kura-araxes culture. evidence from the excavation also suggests a function of trade with neighboring areas, especially the prehistoric obsidian and salt trade for tepe chay.