پژوهشی بر مولفه‌های معماری، معناشناسی کتیبه ها و عناصر تزئینی ملوک «آل کرت» در گنبدخانه مجموعه شیخ جام

مجموعه های آرامگاهی، به دلیل وجود ویژگی های بارز ساختمانی، شیوه های اجرا و عناصر تزئینی، بخش مهمی از الگوهای معماری ایران دوره اسلامی را در گروه بناهای تدفینی به خود اختصاص داده است. با نگرش به اهمیت بنیادین این مجموعه ها ، از دیدگاه علمی، تحقیق و پژوهش در ابعاد مختلف شکل‌گیری و پیدایش و بررسی همه‌جانبه آنها از اهمیت فراوانی برخوردار است. یکی از مهم‌ترین مباحث ساختاری مجموعه های آرامگاهی، تعیین تاریخ دقیق ابنیه و تحولاتی است که در طول زمان بر کالبد آنها تاثیرگذار بوده است. مجموعه شیخ احمد جام، در شهر تربت‌جام که بنا به ارادت یا به منظور پیشبرد اهداف حکومتی و سیاسی برای یکی از عرفای خراسانی سده پنجم و ششم هجری بنیان گردیده است، در زمره آثار فاخر معماری ایرانی و در شمار یکی از با ارزش ترین مجموعه های تاریخی ایران، آیینه ای تمام نما از هنر ایرانیاسلامی را به نمایش گذاشته و در طول زمان، یکی از کانون‌های عمده عرفان و تصوف در شرق ایران و سرزمین خراسان بوده است. علی رغم این جایگاه و اهمیت، تاکنون بسیاری از ویژگی‌های معمارانه و هنرهای تزئینی در این مجموعه ناشناخته و مغفول مانده است. در میان ابنیه موجود در مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام، بنای گنبدخانه یا خلوتخانه (محل عبادت)، علاوه بر دارا بودن جایگاه عرفانی و معنوی در میان فرزندان و نوادگان وی، یکی از مهم ترین ویژگی های این بنا وجود کتیبه منحصر به فرد احداثی روایی از ملوک آل کرت هرات و نام شخصیتی به نام « قیماس» در آن است و از طرفی تمرکز الگو های تزئینی به صورت دیوارنگاره،کتیبه و نقاشی در طرح های متنوع که اهمیت گنبدخانه مزار جام را مضاعف نموده است. بنابراین هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی و تبیین اجزاء و عناصر معماری این بنا با امعان نظر به مفهوم و معناشناسی الگوهای آرایه ای آنها بوده است. این تحقیقات با هدف نهایی دستیابی به پاسخ این سوالات به انجام رسید. (1) آیا بنای گنبدخانه همان خانقاه بی‌پیرایه شیخ احمد جام است که پس از وفاتش، سلطان سنجر آن را بازسازی نمود؟ (2) چه تو جیهی می‌توان برای وجود کتیبه‌ها و عناصر تزئینی در فضای داخلی با مفهوم و معنایی خاص متصور بود؟ (3) آیا کتیبه‌ها و طرح‌ها در یک برهه زمانی نگارش و ترسیم شده‌اند؟ با این وصف، به منظور پاسخ علمی این پرسش‌ها، روش تحقیق و گردآوری اطلاعات در این پژوهش، بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای، میدانی و بهره‌گیری از نتایج آزمایشگاهی هدف گذاری گردیده و رویکرد آن، توصیفیتحلیلی و تطبیقی و مقایسه ای بوده است.

A Study on the Architectural Components, Semantics of Inscriptions and Decorative Elements of “Alkart” Kings in “Gonbadkhaneh” of Sheikhe Jam Complex

Tomb sites, due to the prominent construction features, execution methods and decorative elements, account for an important part of the Iranian architectural patterns in the Islamic period in the group of burial buildings. Regarding to the fundamental importance of these sites, from a scientific point of view, research in various dimensions of their formation and emergence and comprehensive study is of great importance. One of the most important structural issues of tomb sites is determining the exact date of construction and developments that have affected their structures over time. The complex of Sheikh Ahmade Jam, in the city of Torbate Jam, which was founded by the will or to advance the governmental and political goals of one of the Khorasan mystics in the fifth and sixth centuries AH, is among the magnificent works of Iranian architecture and one of the most valuable historical sites in Iran. This complex have reflected a full image of IranianIslamic art and over time, has been one of the major centers of mysticism and Sufism in eastern Iran and the land of Khorasan. Despite this position and importance, many architectural features and decorative arts in this complex are still unknown and neglected.Among the buildings in the complex of Sheikh Ahmad Jam’s tomb, the dome chamber or solitary room (a place for worship), besides having a mystical and spiritual virtue for his children and grandchildren, one of the most important features of this building is the existence of a unique credentialnarrative inscription of AlKart kings of Herat and a figure named Gheymus in it, and on the other hand, the focus of decorative patterns in the form of murals, inscriptions and paintings in various designs, has doubled the importance of the dome chamber of Jam’s tomb. Therefore, the purpose of this study was to investigate and explain the architectural components and elements of this building by examining the concept and semantics of their array patterns. This research was conducted with the ultimate goal of obtaining answers to following questions. (1) Is the building of the dome chamber the same plain monastery of Sheikh Ahmad Jam, which was renovated by Sultan Sanjar after his death? (2) What justifies the existence of inscriptions and decorative elements in the interior space and their special concept and meaning? (3) Were the inscriptions and images written and drawn at the same period of time? However, in order to scientifically answer these questions, the research method and data collection of this study are based on documents and records, field studies and of laboratory tests and its approach is descriptive, comparative and interpretive analysis.