پژوهشی در گاهنگاری و کارکرد قلعه گِلی کاج قم

محوطه قلعه گِلی کاج، واقع در 50 کیلومتری شمال شرقی شهر قم، با حدود هفت هکتار وسعت، یکی از مهم‌ترین استقرارهای دوران تاریخی منطقه قم محسوب می شود. این محوطه که متشکل از دو بخش قلعه ی مرکزی و بقایای استقراری پیرامون آن است از منظر ویژگی های معماری و تکنیک های متنوع اجرای قوس، در مطالعات باستان شناسی و تاریخ معماری ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است. علی رغم پژوهش های پراکنده ای که در مورد این محوطه صورت گرفته است، هنوز پرسش های متعددی در خصوص تاریخ گذاری، کاربری و همچنین عوامل موثر در تکوین، توسعه و متروک شدن این مکان مطرح است. پژوهش حاضر بر آن است تا با بهره گیری از شواهد باستان شناختی حاصل از پیمایش سطحی محوطه و مطالعه ی منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی، به پرسش ها و ابهامات موجود پاسخ مناسبی دهد؛ بنابراین، روش مورد استفاده در این پژوهش، مبتنی بر تحلیل تاریخی و گردآوری اطلاعات بر پایه ی مطالعات میدانی و اسنادی است. بر اساس نتایج، قرارگیری قلعه گِلی کاج، در کنار یکی از شاخه های فرعی جاده ابریشم (راه اصفهان به ری) و لزوم تامین امنیت جانی و مالی کاروان های تجاری، از جمله اصلی ترین عوامل شکل گ یری و توسعه ی  این محوطه بوده است. در حقیقت، هسته ی اولیه استقرار قلعه گِلی در دوره ی اشکانی به صورت تاسیساتی مرتبط با راه ارتباطی پیرامون آن شکل گرفت و طی دوره ی ساسانی، در نتیجه ی گسترش روابط بازرگانی، به یک شهرک آباد تبدیل گردید. با ورود اسلام به ایران و در پی رکود فعالیت های اقتصادی، سکونت در قلعه گِلی نیز به مدت چندین سده از رونق افتاد؛ اما با روی کار آمدن سلجوقیان و توجه مجدد به امور بازرگانی، با بازسازی ساختارهای معماری قلعه گِلی و احداث کاروانسرایی سنگی در جانب جنوب شرقی آن، این شهرک دوباره آباد گردید. استقرار سلجوقی قلعه گِلی آخرین مرحله ی سکونت در آن نیست و به گواه مدارک باستان شناسی، در طول دوران ایلخانی و صفوی نیز مورد استفاده قرار گرفته است؛ لیکن هیچ گاه به مانند گذشته شکوه و عظمت خود را بازنیافته است. سرانجام، با احداث راه ارتباطی جدید میان قم و تهران در سال 1300 ه. ق قلعه گِلی نیز متروک گردید.

A Research on Chronology and Function of Qalʻeh Geli Kaj in Qom

Qalʻeh Geli Kaj site, located in 50 km northeast of Qom, with an area of ​​about seven hectares, is one of the most important settlements in the historical period of Qom region. This site, which consists of two parts of the central castle and the remains of the settlement around it, is of special importance in archaeological studies and the history of Iranian architecture in terms of architectural features and various techniques of arch construction. Despite the scattered research that has been done about this site, there are still various questions about the dating, use and also the factors influencing the formation, development and abandonment of this place. The present study aims to answer the existing questions and ambiguities by using the archaeological evidence obtained from the superficial survey of the site and studying the written historical and geographical sources. Therefore, the method used in this research is based on historical analysis and data collection based on field and documentary studies. According to the results, the location of Qalʻeh Geli Kaj, next to one of the subbranches of the Silk Road (Isfahan to Rey road) and the need to provide the people’s own and financial security of commercial caravans, have been among the main factors of this site’s formation and development. In fact, the initial nucleus of Qalʻeh Geli in the Parthian period was formed as a facility related to the communication road around it, and during the Sassanid period, as a result of the expansion of trade relations, it became a small town. With the arrival of Islam in Iran and following the recession of economic activities, living in Qalʻeh Geli also declined for several centuries; but after the coming to power of the Seljuks and readvert to trade affairs, with the reconstruction of the architectural structures of Qalʻeh Geli and the construction of a stone caravanserai on its southeastern side, this town was rebuilt. The Seljuk settlement of Qalʻeh Geli is not the last stage of settlement in there and according to archeological evidence, it was also used during the Ilkhanid and Safavid periods; but it has never regained its previous glory. Finally, with the construction of a new communication road between Qom and Tehran in 1882 AD Qalʻeh Geli was also abandoned