بررسی فنی، تاریخی و دسته‌بندی تزئینات زرآراسته در کاشی‌های دوران اسلامی ایران

مقاله حاضر با هدف بررسی فنی و تاریخی گروه ویژه‌ای از آرایه‌های کاشی‌کاری دوران اسلامی با نام تزئینات زرآراسته در محدوده جغرافیایی ایران امروزی تدوین شده است. کاشی‌های زرآراسته (که گاهی با عنوان طلاچسبان نیز شناخته می‌شوند) دارای لایه‌ی نازکی از طلا هستند که به‌عنوان تزئین و به شیوه‌های مختلف روی لعاب اجرا شده‌اند. کمبود طبقه‌بندی فنی و تاریخی در این حوزه مشکلاتی را در بررسی‌های باستان‌شناسی، تاریخ هنر و حفاظت آثار پدید می‌آورد. این تحقیق دستاورد چندین سال مشاهده و بررسی میدانی و کتابخانه‌ای است که به‌صورت توصیفی و تحلیلی ارائه می‌شود. با توجه به متن کتاب عرایس الجواهر و نفایس الاطایب و هم چنین مطالعات فنی می‌توان گفت که لایه طلا در کاشی‌های زرآراسته با استفاده از ورق یا پودر طلا اجرا شده است. علاوه بر این پژوهش‌های مختلف نشان می‌دهند که کاشی‌های زرآراسته از نگاه فنی ریشه در سفالینه‌های مینایی دوره سلجوقی دارند. از نگاه تاریخی زرآرایی روی کاشی پس از فراموشی تکنیک ساخت کاشی‌های مینایی به‌صورت تزئین روی کاشی‌ها و ظروف لاجوردینه ایلخانی و سپس روی کاشی‌های هفت‌رنگ، تک‌رنگ یا معرق از دوره تیموری تا قاجار در نقاط مختلف ایران ادامه یافت. کاشی‌های زرآراسته از نگاه تکنیکی در چهار گروه مختلف طلاییقرمز، زراندود، شبه لایه چینی و نقاشی با پودر طلا طبقه‌بندی می‌شوند.

Technical and Historical Identification of Gilded Tiles in Islamic Architecture of Iran

This article aims to reveal the technical and historical characterizations of gilded tile decorations from the Islamic period architecture of Iran. This research is based on several years’ observation in different cities, associated with technical analyses and bibliographical researches. The assessments of results show this technology initially appeared in Miani wares and tiles in Seljuk era. Gilding techniques over silica glazed materials continued on Lajvardina tiles and wares in the Ilkhanid period and thereafter reappeared on various other types of tiles such as Haft Rang (sevencolored), monochrome or Muarraq (Persiantile mosaics) from Timurid until the Safavid period. Although one sample of gilded tile from Qazvin has been reported from the Qajar, this technique seems to be forgotten after the Safavid period. Gilded tiles have a thin layer of gold as a part of their design (powder of leaf) that was fixed in different technical styles on the surface of glaze. In some samples, the gold leaf simply covered the whole surface of the tiles such as Muarraq pieces, whereas in some other cases it formed very sophisticated decoration. Technical details of gold attachment to the glaze substrate were the subject of different scientific researches. A brief technical description of this technology by Abu alQasim alKashani in his book Arayes alJavaher va Nafayes alAtayeb written in 1301, and aforementioned analytical studies shed new lights on this topic and make it possible to provide a historical and technical overview on this subject.