درون‌مایه سازمان فکری استرآبادی و بازتاب‌های آن در منابع تراجم

نویسندگان مسلمان، در تحلیل پیشرفت‌های علمی، به شکل گسترده‌ای از کتب شرح‌حال‌نگاری بهره می‌برند. اطلاعات زندگی افراد و شرایط جغرافیایی‌ آنان که در بررسی گرایش‌های فکری خاص آن‌ها لحاظ می‌گردد، معمولاً، از این کتـاب‌ها‌ استـخـراج می‌شود. می‌توان از این کتب‌، برای تحلیل‌های کمّی، جهت ارائه تصویری از شکل کلی یک جامعه، به طور عام و طبقات علمی آن، به طور خاص، استفاده کرد. چهار قرن پیش، در قرن یازدهم، محمد امین استرآبادی، یکی از پیشرفت‌های علمی را در قالبی نوین و البته افراطی، طرح نمود. این اندیشه، تاثیرات شگرفی بر عالمان عصر خود و پس از آن، بر جای نهاد و بیش از یک‌صد سال، تفکر غالبِ جهان تشیع به شمار می‌‌رفت. از استرآبادی، گاهی با عنوان موسّس و زمانی با وصف احیاگر مکتب اخباریان، یاد می‌شود. اینکه کدام‌یک از این القاب، برای او مناسب می‌نماید، به این بستگی دارد که تاریخ مکتب اخباریان، به دوره‌های اولیه تشیّع دوازده امامی پس از زمان غیبت، بازگردانده شود و یا اینکه اخباری‌گری، پدیده‌ای نوظهور تلقی گردد. این، مهم نیست که کدام از این القاب(موسّس یا احیاگر) درباره استرآبادی درست می‌باشد، نکته مهمّ این است که تفکر اخباری‌گری در دوره صفوی، شیوه فقاهت و اجتهاد را به چالش کشاند.مقاله حاضر پس از ارائه تصویری کلی از درون‌مایه‌های مکتب فکری استرآبادی و تحولاتی که او در عرصه منابع و مبانی اجتهاد موجب شد، در پی بررسی این نکته است که با وجود اثرگذاری این مکتب در عصر صفوی و فراگیر بودن نزاع اخباریان و اصولیان در طی یک قرن(قرن یازدهم)، چرا در آثار شرح‌حال‌نگاری، تا 150 سال پس از وفات محمد امین استرآبادی، این موضوع، کمتر بر کرسی سخن قرار گرفته است.