گونه‌شناسی اعراض فقیهان از اخبار با تکیه بر جنبۀ کاسریت

یکی از روش‌های اعتبار‌زدایی از حدیث نزد بسیاری از دانشوران شیعی، روی‌گردانی فقیهان متقدم از اخبار صحیح و عمل‌نکردن بدان‌هاست. مبنای‌این روش، بر بهره‌گرفتن از شهرت عملی در روند مواجهه با احادیث است. ‌این اعراض، از طریق یافتن فتوای فقها با مراجعه به نگاشته‌های فقهی و حدیثی تا عصر سلّار دیلمی یا اشارۀ فقیهان پسین به وجود عمل مشهور برخلاف حدیث موردنظر احراز می‌شود. جستار حاضر در پی یافتن گونه‌های کاستی در اخبار است که دست‌مایۀ اعراض فقیهان واقع شده است. بنابر یافته‌های پژوهش، این کاستی‌ها در سه عرصۀ محتوا، جهت صدور و منبع نقل روایت قابل ارزیابی هستند. در حوزۀ محتوا، مواردی چون مخالفت حدیث با مقاصد شریعت، مبانی مذهب، سیرۀ متشرعه و رویّۀ محتاطانۀ فقها و نیز فهم ویژۀ متقدمان از روایت و وجود شذوذ قابل یادکرد است. کشف دو عامل تقیّه و حکمت سوال راوی نیز در حوزۀ جهت صدور قابل توجه‌اند. کاستی‌های منبع نقل حدیث نیز عبارت‌اند از: عدم‌یادکرد در اصول چهارصدگانۀ شیعی، درج در کتب مشکوک، یادکرد در باب نوادر و سازگاری با نگاشته‌های عامه.

typology of the jurists’ disregard for ḥadīth with a focus on the principle of lower validation (kāsirīyat)

one of the methods for invalidating ḥadīths among many shīʿī scholars is the early jursits’ disregard for authentic narrations and their refrain from acting upon them. this approach is rooted in the reliance on shahrah-yi ʿāmilī (utilizing practical consensus) in the process of engaging with ḥadīths. this disregard is verified through identifying the fatwās of jurists by referring to jurisprudential and ḥadīth texts up to the era of sallār diylāmī, or through references made by later jurists of the existence of common practice opposing the ḥadīth in question. the present study seeks to identify the types of deficiencies in narrations that have prompted such dismissals by the jurists. the study illustrates that these can be assessed in three domains: content, direction of issuance, and source of narration. in the domain of content, factors such as the opposition of ḥadīth to the objectives of sharīʿa, the foundations of the sect, the practice of common people (sīrah-yi mutasharriʿah), the cautious approach of the jurists, and also the early scholars’ particular understanding of the narration and the presence of irregularities are noteworthy. in the domain of direction of issuance, identifying two factors are important: taqīyah (dissimulation) and the nature of the narrator’s question. the deficiencies of the source of narration include: absence of mention in the shīʿī canonical texts (four-hundred principles), inclusion in questionable books, mention in the chapter of rare reports, and compatibility with sunnī writings.