رابطه ی «اول»، «آخر»، «ظاهر» و «باطن» با انسان کامل

در حوزه عرفان نظری، بسیاری از مسائل عرفانی به آیات قرآنی مستند می‌شود که از جمله این آیات، آیه شریفه «هو الاوّل و الآخر و الظاهر و الباطن» است. عرفا، غالباً اسماء یاد شده در این آیه را توصیف مقام ذات و هویّت غیبیّه مطلقه دانسته‌اند و به نظر برخی درک و شهود این اسماء مبنایی برای فهم مسئله وحدت وجود و ندیدن هرگونه کثرت در عالم هستی می‌باشد. در این نوشتار، این نظریه مورد نقد قرار گرفته است و با ارائة دلایل متعدد، بیان شده که اسماء چهارگانه در این آیه توصیف مقام ذات نیستند و بنابراین‏، دلیلی بر وحدت وجود نمی‌باشد بلکه این آیه به نوعی وصف «انسان کامل» یا «حقیقت محمدیّه» می‌باشد.