نوآوری‌های صدرالمتالهین در تبیین فلسفی حشر

حشر از مسائل مهم و اساسی در باب معاد است که مغفول حکماء و عرفاء اسلامی نمانده است و هریک به فراخور مبانی خود نکاتی هرچند مختصر بیان کرده‌اند. در این میان صدرالمتالهین با دقت و بررسی و جرح‌وتعدیل در مبانی و آراء گذشتگان و بر اساس اصول خویش، نقائص بسیاری از آراء گذشته را بر طرف کرده و تبیین نکویی از حشر ارائه داده است. در این مقاله تلاش شده تا در آغاز به دیدگاه صدرالمتالهین پرداخته و نگاه فلسفی او به مسئلۀ حشر تبیین شود؛ سپس، مآخذ آراءش در آثار پیشینیان جست‌وجو و خاستگاه دیدگاه او معین شود. از آنجا که فیلسوفان مشائی تنها به مراتب حشر اشاره کرده و گاهی به شرع ارجاع داده‌اند، نمی‌توان تاثیر زیادی برای آنان در اندیشۀ صدرا یافت. شیخ اشراق با قبول تجرد قوۀ خیال نگاه تازه‌ای به حشر داشته و راه را برای ملاصدرا گشوده است. اکثر عرفاء نیز حشر را مادی دانسته و مکان تحقق آن را زمین پنداشته‌اند؛ ولی برخی از آنان، مانند ابن‌عربی، از سویی تلاش داشته‌اند تا جزئیات بیشتری از حشر بیان کنند و از سوی دیگر، بین عقل و شرع در تبیین حشر جمع کرده و ازاین‌رو، نقش موثرتری در اندیشۀ ملاصدرا داشته‌اند. ملاصدرا حشر را وصول به غایت دانسته و بر این اساس، مسئلۀ حشر را فلسفی دانسته است و تبیینی مبتنی بر اصول حکمت متعالیه ارائه می‌دهد.

mullā ṣadrā’s innovations in the philosophical explanation of resurrection

resurrection is one of the main issues regarding the eschatology, which has not been neglected by islamic sages and mystics, and each of them has expressed some points, though brief, based on their own principles. as for mullā ṣadrā, by carefully examining and modifying the foundations and opinions of the past based on his own principles, he has improved the past opinions and provided a decent explanation of resurrection. in this article, an attempt has been made to address mullā ṣadrā’s philosophical explanation and then, to find the origin of his opinion and its sources in the works of his predecessors. since the peripatetics only mentioned the levels of resurrection and sometimes referred to the revelation, it is not possible to find much influence for them in ṣadrā’s thought. by accepting the immateriality of imagination, suhrawardī opened a new horizon in the debate and paved the way for mullā ṣadrā. most of the mystics also maintained that the resurrection is material and considered the place of its realization to be the earth; however, some of them, like ibn ‘arabī, on the one hand, tried to give more details about resurrection, and on the other hand, synthetized reason and revelation in explaining resurrection, and therefore played a more influential role in mullā ṣadrā’s thought. ṣadrā thinks of resurrection as reaching the goal and based on this, he considers it as a philosophical issue and offers an explanation based on the principles of his transcendent philosophy.