بررسی باستان ‌شناسی معدن ‌کاوی و کارگاه‌های صنعتی استحصال فلز در منطقه طبس خراسان

تجمع معادن غنی از انواع فلزات در منطقه خراسان بزرگ و پیشینه درخشان در تولید آثار فلزی از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی سبب شد تا متون ومنابع کهن همواره بر پویایی فلزکاری در ولایات شمال شرقی و جنوب شرقی ایران تاکید ورزند.این مناظق به دلیل داشتن معادن غنی فلزی از گذشته‌های دور تاکنون از اهمیت زیادی برخودار بوده است. هر چند در سالیان گذشته تحقیقات جدیدی در رابطه با مطالعة استخراج کانی از معادن باستانی و ذوب این کانی‌ها در مناطق مذکور انجام شده است اما درخور استعدادهای فرهنگی- تاریخی این پهنة فرهنگی نبوده است. شهرستان طبس در استان خراسان جنوبی در حاشیه‌ی کویر لوت در محاصره دو تا از خشک ترین و گرم‌ترین کویرهای ایران یعنی کویر لوت در شرق و دشت کویر در غرب و شمال غرب قرارگرفته است.. در این منطقه فرهنگی شواهد بسیار زیادی از محوطه های ذوب و همچنین کانسارهای معدنی وجود دارد که هم از لحاظ شواهد ذوب و استحصال فلز و هم به واسطۀ وجود شواهد استخراج فلزحائز اهمیت است طی بررسی‌های میدانی باستان‌شناسی در سالهای 1394، 1397و 1400 در این پهنه فرهنگی 3 معدن و 12 محوطه ذوب فلز مورد کشف قرارگرفته است که بیانگر نقش و اهمیت معدن‌کاوی و فلزگری کهن در حیات اجتماعی و اقتصادی آن است. این پژوهش سعی دارد با استناد به نتایج بررسی روشمند میدانی باستان‌شناسی، متون و منابع نوشتاری ، با روش توصیفی- تحلیلی شواهد مرتبط با صنعت فلزکاری، فنّاوری ذوب و نوع کانسار استحصال شده را بازشناساند تا امکان درک بهتر فرایند و چرخۀ فلزکاری شامل سه مرحله معدن کاوی، استخراج و ذوب فلزات فراهم آید. با بررسی های انجام شده، گونه شناسی و مقایسه تطبیقی سرباره های مکشوفه با مراکز فلزی شناخته شده هم جوار، به نظر می رسد ترکیب سرباره ها شامل عناصر اصلی آهن، سرب و مس باشد. مطالعات و بررسی های میدانی باستان شناسی نشان می دهد، فلزگران این منطقه از روش های روباز و زیرزمینی برای استخراج کانی استفاده می کردند و پس از انتقال کانسنگ به کارگاه ها و کوره های ذوب، فرایند ذوب فلز انجام شده است. مواد فرهنگی (سفال) به دست آمده نشان می دهد که این معادن، دوران سلجوقی تا تیموری را در برمی گیرد.