سیر دگرگونی کالبدی خیابان تاریخی مشهد در دورۀ پهلوی اول

خیابان مشهد (شامل دو پارۀ بالاخیابان و پایین‌خیابان) یکی از کهن‌ترین خیابان‌های شهری ایران است که از روزگار صفویان و در پی اقدامات شاه عباس در شهر مشهد پدید آمد. این خیابان در سال‌های پس از روزگار صفویان به مرور تغییراتی را از سر گذراند؛ اما از پی تلاش برای مدرن‌سازی شهرها و همخوان کردن آنها با نیازهای عصر جدید در دورۀ پهلوی اول بود که روند دگرگونی این خیابان شتاب بیشتری یافت و بسیاری از کیفیات تاریخی آن از دست رفت. مقالۀ حاضر تلاشی است برای بازنمایی مسیر دگرگونی کالبدی خیابان مشهد در دورۀ پهلوی اول. این تحقیق در شمار تحقیق‌های تاریخی و مهمترین منبع آن اسناد تاریخی و منابع مکتوب است؛ از این رو این تحقیق با ترکیب روش‌های توصیفی و تفسیری ذیل راهبرد تاریخی سامان یافته است. همچنین ابزار اصلی‌ در این تحقیق سندپژوهی و مطالعۀ کتابخانه‌ای است. این تحقیق نشان می‌دهد که تحولات کالبدی خیابان مشهد در دورۀ پهلوی اول قابل تقسیم به برهه‌هایی زمانی و قلمروهایی مکانی است. در نیمۀ نخست پهلوی اول شتاب نوسازی کالبدی زیاد و گسترۀ آن وسیع، اما کمابیش به همان شیوۀ گذشته بود؛ اما در نیمۀ دوم با تثبیت صورت عمومی جداره‌های خیابان شاهد نوسازی خیابان با مصالح و روش‌های روزآمد هستیم. در برهۀ نخست برنامۀ نوسازی ثلث شرقی بالاخیابان همگام با پایین‌خیابان پیش می‌رفت؛ اما در برهۀ دوم سرعت توسعۀ ثلث شرقی و میانی بالاخیابان فزونی یافت. ثلث غربی بالاخیابان نیز که بیش‌ترین فاصله را از حرم رضوی و مرکز شهر داشت، در آخر صف تحولات کالبدی ایستاد.

the khiyābān (safavid street) of mashhad: its physical changes through the first pahlavi period

mashhad street (which includes bālā-khiyābān pā’īn-khiyābān) is one of the oldest urban streets in iran, and was created during the safavid era. this street gradually changed in the years after the safavid era; but, due to the efforts to modernize the cities and align them with the needs of the new age in the first pahlavi period, the process of transformation of this street accelerated and many of its historical qualities were lost. this research in an attempt to represent the physical changes of “the khiyābān” of mashhad during the first pahlavi period. as a historical study, this research is done by combining descriptive and interpretive methods under the strategies of historical researches, through document research and library study. this research indicates that the physical changes of mashhad street during the first pahlavi period can be divided into temporal phase and spatial territories. in the first phase, physical changes happened with great pace and in a wide area, but more or less in the same way as the past; but in the second phase, after stabilization of the general appearance of the street walls, the street was renovated with modern materials and methods. in the first phase, the renovation of the eastern third of bālā-khiyābān went along with the pā’īn-khiyābān; but in the second phase, the eastern and middle third of bālā-khiyābān excelled in physical developments, and the western third of bālā-khiyābān, stood at the end of the queue of physical developments.