رهیافتی از منظر جغرافیای تاریخی بر علل تمرکزگریزی سیاسی و ایجاد خانات سه‌گانه در فرارود (قرون 16-20م./10 -14ق)

سرزمین فرارود گرچه متصل به فلات مرکزی ایران و در بسیاری از موارد تحت سلطه نیروهای سیاسی مشترک با آن قرار داشت، اما تجربه‌های متفاوتی از عدم تمرکز را در عرصه حکمرانی از سر گذراند. شکل گیری شاه‌نشین های نیمه‌مستقل در عهد باستان، نفوذ نیروهای ترک و مغول در عهد اسلامی و پیوستگی و گسستگی از خراسان، نمودی از این تجربه‌های زیسته است که در عین تعلق به جهان ایرانی، دنیای متمایزی را برای باشندگان خود رقم زده است. در تداوم این حیات متفاوت، از قرن16م./10ه به بعد به تدریج شکل جدیدی از نظامهای قدرت با نام خانات سه گانه(بخارا، خیوه و خوقند) در پهنه فرارود ظاهر شد. در نوشتار حاضر با محوری یافتن نقش جغرافیای خاص فرارود در عدم تمرکز سیاسی در آن، این مساله را پی گرفتیم که: «چرا جغرافیای آسیای‌مرکزی طی این قرون، شکل خاصی از حکمرانی را در قالب ساختار متکثر و مستقلی چون خانات سه‌گانه فراهم آورده است؟» پاسخ آغازین ما این است که « تقطیع قلمرو آسیای‌مرکزی به واسطه بیابانهای سهمگین و رشته‌کوههای بلند، سه صفحه مجزای جغرافیایی در بخش میانی آن ایجاد نمود، این عامل در کنار خودبسندگی اقتصادی، از رونق افتادن راه ابریشم و امواج مداوم مهاجران صحراگرد سبب ناپایداری انسجام قدرت در این سرزمین گردید». آنچه در نتیجه بدان دست یافتیم این است که در کنار همه عوامل، تحول در ماهیت شاهراه تجاری آن و شکل گیری سرزمین محصور درخشکی علت تامه چندپارگی سیاسی از منظر جغرافیایی به شمار می‌آیند.

A geographical approach to the causes of political decentralization and creation of a triple khanates in Transoxiana(16-20AD/10-14AH)

Although the Transoxiana was connected to the central plateau of Iran and in many cases dominated by joint political forces, it had different experiences of decentralization in governance. The formation of semiindependent powers in ancient times, the influence of Turkish and Mongol forces in the Islamic era and the annexation and disintegration of Khorasan are manifestations of these lived experiences that, while belonging to the Iranian world, provide a distinct world for the inhabitants. In the continuation of this different life, from the 16th century AD / 10 AH onwards, gradually a new form of power system called the triple khanates (Bukhara, Khiva and Khoqand) appeared in the Transoxiana. In the present article, by focusing on the role of Transoxiana’s specific geography in its lack of political centralization, we followed the issue that &Why has the geography of Central Asia during these centuries provided a special form of government in the form of a pluralistic and independent structure such as the triple Khanates?& Our initial answer is that &the fragmentation of Central Asia through its vast deserts and high mountain ranges created three distinct geographical plates in its middle part, beside it economic selfsufficiency, trivializing Silk Road and the constant waves of nomadic migrants caused instability of power in this land.& As a result, we have found that, along with all the factors, the change in the nature of its commercial highway and the formation of a landlocked erea are the ultimate cause of all the political fragmentation from a geographical point of view.