الگوشناسی هندسی و ساختار فضایی کاروانسراهای دشتی ایران(مطالعه موردی: کاروانسراهای دشتی خراسان)

این پژوهش درصدد است کاروانسراهای برون‌شهری در فلات‌های ایران در سه دوره سلجوقی، صفوی و قاجار که از فعال‌ترین دوره‌های اسلامی در احداث این بناها هستند را از نظر هندسی و ساختار فضایی موردبررسی قرار دهد و جایگاه کاروانسراهای دشتی خراسان را در این میان بیابد. فرآیند استنتاج در این پژوهش، شامل انتخاب کاروانسراها و شاخصه‌ها، طبقه‌بندی و تحلیل آن‌ها و نتیجه‌گیری است. در این پژوهش، با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و اسناد و مدارک موجود شامل منابع اختصاصی و تواریخ عمومی، سفرنامه‌ها و پژوهش‌های تازه پیرامون کاروانسراها با بهره‌گیری از قیاس بر مبنای استدلال و با استفاده از شیوه نمونه‌گیری هدفمند (غیر احتمالی)، بیش از پنجاه نمونه را موردبررسی قرار گرفته است. پس از بررسی کاروانسراها و طبقه‌بندی آن‌ها از نظر دوره تاریخی، موقعیت جغرافیایی، هندسه و ابعاد، به مقایسه و تحلیل آن‌ها پرداخته شده است. با بررسی کاروانسراهای برون‌شهری از نظر هندسی، مشخص می‌شود که اغلب آن‌ها دارای پلان مربع یا مستطیل هستند و تعدادی از آن‌ها به دلیل ارائه راه‌حل‌هایی شکل‌های هشت‌ضلعی و یا دایره‌ای به خود گرفته‌اند. در این میان، کاروانسراهای خراسان مانند رباط شرف، رباط ماهی و رباط زعفرانیه نیز اغلب از هندسه‌های چهارضلعی و الگوهای چهار ایوانی استفاده کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که ساختار فضایی کاروانسراها نیز با عملکردهای غیرخدماتی بعضاً آمیخته ‌شده است و این موضوع در رباط‌شرف خراسان که دارای دو نمازخانه و دو صحن است، به‌وضوح مشاهده می‌شود. همچنین نتایج نشان دادند که با گذشت زمان و با توسعه راه‌ها، کاروانسراها نیز گسترده‌تر شدند و در این خصوص کاروانسرای زعفرانیه سبزوار که دارای آب‌انباری در ضلع جنوب غربی خود بوده است، نمونه‌ای بارز محسوب می‌شود.

Geometric pattern and spatial structure of Iranian plain caravanserais, with emphasis on Khorasan plain caravanserais

This study investigates the suburban caravanserais on the plateaus of Iran in terms of geometry and spatial structure in the three periods of Seljuk, Safavid and Qajar, which are the most active Islamic periods in the construction of such buildings. The present study also attempts to find the position of Khorasan plain caravanserais in this area. The process in this study includes the selection of caravanserais and characteristics, their classification and analysis, and achieving a conclusion. In this research, researchers, utilizing library studies and existing documents including specific sources and general histories, travelogues and recent research on caravanserais based on argument and using purposeful sampling method (nonprobable), examined more than fifty samples of caravanserais. After reviewing the caravanserais and classifying them in terms of the historical period, geographical location, geometry and dimensions, the caravanserais were compared and analyzed. Examining the suburban caravanserais geometrically, it is clear that most of them have a square or rectangular plan, and some of them have taken on octagonal or circular shapes due to the provision of solutions. Meanwhile, Khorasan caravanserais such as Robat Sharaf, Robat Mahi and Robat Zafaranieh have often used quadrilateral geometries and fourporch patterns. The results demonstrated that the spatial structure of the caravanserais is sometimes mixed with nonservice functions, and this issue can be clearly viewed in Robat Sharaf Khorasan, which has two prayer halls and two courtyards. The results also showed that over time and with the development of roads, caravanserais became more spacious, and in this regard, Sabzevar Zafaranieh Caravanserai, which had a reservoir on its southwest side, is an appropriate example.