تحلیل تطبیقی خمسه‌نگاری در دوره‌های پیشین و پسین مکتب هرات

خمسهُ نظامی گنجوی از جمله مضامینی است که مصورسازی آن به دلیل توصیفات تصویری دقیق و زیبا و نغز، در مکاتب نگارگری ایران از اقبال گسترده‌ای برخوردار بوده است. یکی از مهمترین این مکاتب، مکتب هرات تیموری است که خمسه‌نگاری در هر دو دوره‌ًُ پیشین (عصر شاهرخ تیموری) و پسینِ آن (عصر سلطان حسین بایقرا) اهمیت بسیار داشته است. هدف این پژوهش، مطالعهُ روند تغییرات خمسه‌نگاری این دو دوره است و بدین منظور به بررسی سه نگاره با موضوع مشابه از نسخ مصور خمسه نظامی محفوظ در موزه ارمیتاژ (متعلق به زمان شاهرخ) و خمسه نظامی محفوظ در موزه بریتانیا (متعلق به زمان سلطان‌حسین)، می‌پردازد. پرسش این است: وجوه تشابه و تفارق و ویژگی‌های کیفی خمسه‌نگاری در دو دوره شاخص پیشین و پسینِ مکتب هرات تیموری (عصر شاهرخ و سلطان حسین بایقرا) چیست؟ نتایج پژوهش بیانگر این موضوع است که آثار هر دوره در عین تبعیت از اصول قراردادی نگارگری، بازتاب سلیقهُ خالقان و سفارش‌دهندگان و شرایط اجتماعی و نوآوری‌های نگارگران آنان نیز هست. نگارگرِ زمان شاهرخ به نظر می‌رسد فقط به دنبال منعکس کردن ماجرای اصلی داستان در نگاره‌های خود بوده درحالیکه نگارگر زمان سلطان حسین‌بایقرا گاهی با افزودن کتیبه‌ها‌ی منقوش و یا با عدم تمرکز بر روی موضوع اصلی سعی در انتقال مفاهیمی فراتر از اصل داستان بوده است. لیکن در مجموع ارتقاء سطح کیفیِ تصویرنگاری در نسخ خمسهُ عصر سلطان‌حسین کاملاً مشهود است که نشان از رونق خمسه‌نگاری و چیرگی استادان مکتب هراتِ پسین دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفیتحلیلی و با رویکرد تطبیقی به انجام رسیده و شیوهُ گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ایاسنادی است.

Comparative analysis of illustrated copies of Khamsa of Nizami in the former and late Herat School

Iranian literature has been the source of inspiration for Iranian painters during different periods and most beautiful and imaginative Persian paintings have been influenced by the wise lyrics of the great poets such as Nizami Ganjavi. He is a grandmaster in lyrical and rich literature and his works are full of allegory and pictorial and accurate senses. On the other hand, one of the most important and effective Iranian painting schools is Herat School and there was increasing attention for illustrating the Khamsa.of Nizami. So this article try to discuss the development of depicted copies of Khamsa of Nizami in former and late periods of Herat School. Also, it explains the artistic characteristics of royal manuscripts which the former one is kept at the Hermitage Museum in Leningrad (the time of Shahrokh Timuri) and late ones are kept in the Library of the British Museum in London (the time of Soltan Hossein Bayghara). The main question of this study is what are the differences and similarities of depicted copies in former and late Herat School? The results of this study show that even though the painters have followed an aesthetic program with clear rules and conventions, their output results also reflect goals of who order artistic works and social situations and their innovations. In former Herat school, it seems, painter has depicted main story in Kamsa Nizami, but in late Herat School, painters have tried to show something more than main story by using extra poems and not focusing on main story. In the comparison, obviously late manuscripts are more artistic and elaborate than former one and show there was more desire for illustrating Khamsa of Nizami at late Herat Timuri.This study done by descriptive_ analytical method and comparative approach. The data are gathered by studying documents and books.