بررسی کتیبه‌های حکومتی شمال شرق ایران در دوره صفوی با تاکید بر موضوعات اجتماعی و اقتصادی (مطالعه موردی نیشابور، سبزوار، تربت جام و مشهد)

شاه اسماعیل با پایه گذاری سلسله صفوی و اعلام مذهب شیعۀ اثناعشری، سیاست جدا سازی ممالک خود از ازبکان و عثمانیان سنی مذهب را در پیش گرفت. شاهان صفوی در دوران حکمرانی، فرمان های بسیاری صادر نمودند، اما در برخی از این فرمان ها با تاکید بر نقر نمودن بر سنگ و برای اطلاع عموم، دستور بر نصب آن در مکانی به اقتضای موضوع فرمان، صادر می شد. در این سنگ‌فرمان‌ها به موضوعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی پرداخته شده است. تعداد زیادی از این فرمان‌ها پیرامون موضوعات اقتصادی می باشد که در اکثر نقاط ایران به‌فرمان شاه‌طهماسب اول و شاه‌عباس اول بر سردر مکان‌های پر رفت و آمد که در انظار عموم باشد، نصب گردیدند. در این پژوهش، 9 سنگ فرمان دوره صفوی در شهرهای نیشابور، سبزوار، تربت جام و مشهد موردمطالعه قرار گرفت. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که محل نصب این سنگ فرمان ها کجا بوده و در بردارنده چه موضوعاتی هستند؟ نتایج این پژوهش نشان می دهد که این سنگ فرمان ها عموماً در بخش سردر ورودی مساجد نصب‌شده‌اند و موضوعاتی همچون بخشودگی مالیاتی، تخفیف دروازه بانی، منع پیشکش ورود حکام، منع تعدی و منع ورود به خانه های مردم توسط ماموران حکومتی، منع دریافت مزد بابت غسل و دفن مردگان شیعه، حمایت از مشاغل (جماعت فراشان، کهنه‌چینان، گاوکشنده، چوپانان، ماماچه‌گان، مشاطه‌گان، مغنیان، لولیان، شبانان، سودمالان، ترک‌طبیبان، زارع)، حمایت از اقوام مختلف (ابدال‌لو، بغدادلو، هندویان)، ازجمله اهداف صدور این فرمان ها بوده است. همچنین به موضوعاتی همچون مناصب دولتی (وزیر، وزیر خراسان، حکام، دیوان اعلی، مستوفی، داروغگان)، نظامی (قورچیان، غلامان، ملازمان)، طبقات اجتماعی و اداری (سادات، حاکمان، تیول‌داران، همه‌ساله‌داران، مستاجران و صاحبان جامعه) و طوایف مختلف (افغان، بلوچ، ترکمان، ازبکان) اشاره شده است که تا حدودی به ارائه اطلاعاتی از جامعۀ طبقاتی و اوضاع اقتصادی دورۀ صفوی پرداخته اند.

Investigating Iran’s northeast governmental inscription in the Safavid Period by Focusing on Political and Social Issues, (Case study: Neishabur, Sabzevar, TorbateJam and Mashhad)

Shah IsmailⅠ founded the Safavid Empire. Announcing the Twelve Shiite religion, he separated his country from the Uzbeks and Sunni Ottomans. Safavid rulers had issued many charges during their kingship, but some of these charges were specially carved on the stones and, according to the subjects of the charges installed in the proper places in order to inform the public. These charges include a variety of issues such as social, cultural. and economic ones. Many of these lithographs were about financial problems and were installed in crowded places by order of Shah Tahmasb Ⅰ and Shah Abbas Ⅰ. In this study, 9 lithographs of the Safavid period were investigated in Neishabur, Sabzevar, TorbateJam, and Mashhad. The research questions are: 1) what are the subjects of the lithographs of Neishabur, Sabzevar, TorbateJam, and Mashhad? And 2) where were the places of the installation of these lithographs? The results of this study showed that the subject of a large number of lithographs is related to national tax exemption, discount to the city’s gate guards, prohibition of entering to the houses of people by state forces, prohibition of receiving money for Shiite burial, supporting the tribes (including AbdalLou, Baghdadlou and Hendouyan), and supporting business owners (like Jamaate Farashan, Gav Koshan, kohne chian, Mashategan, Tork Tabiban, Soudmalan, Shabanan, Lolian, Moghanian, Mamachegan). These lithographs also refer to court positions and ministerial posts (the minister of Khorasan, Mostofian) military positions (like Ghurchian), and social and administrative classes (like Sayyids, rulers, feudalism, Hamesaldaran, tenants) whci provide a valuable source of information for understanding the social and economic situations of the society in Safavid period. At last, these lithographs were generally installed in the entrance section of mosques.Keywords: Safavid, inscription, Khorasan, national tax exemption, social classes