شمایل‌شناسی نقش ‌مایه بزکوهی در سنگ‌نگاره‌های جربت

مجموعه سنگ‌نگاره‌های جربت از دیدگاه تعداد و گوناگونی نقش‌ها و استمرارشان، در هنر صخره‌ای ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. بزکوهی (با شمار بیش از چهارصد)، پرتکرارترین نقشی است که می‌توان در این سنگ‌نگاره‌ها یافت؛ از این‌رو پژوهش حاضر برای شمایل‌شناسی این نقش‌مایه پراهمیت تلاش نموده. این نوشتار، پژوهشی تاریخی، توصیفی-تحلیلی و توسعه‌ای است که داده‌های کمی و کیفی آن به شیوه میدانی و اسنادی جمع آوری شده‌اند. بزکوهی در این آثار گاه به شکل پازن/کل با شاخ‌های تیز، خمیده و بلند (با بدن خطی یا چهارگوش) و گاه به گونه بز اهلی‌شده با شاخ‌های کوتاه و هم‌راستا (با بدن سه‌گوش یا بیضی‌شکل) در اندازه‌هایی بین 4/5 تا 47 سانتی‌متر ترسیم گردیده است. دلیل تکرار این نقش‌مایه را می‌توان اهمیت اقتصادی این جانور در تاریخ زندگی مردمان منطقه دانست. بزکوهی را ساکنان فلات ایران ده هزار سال پیش اهلی نموده‌اند؛ از آن پس این جانور به‌عنوان پیشرو گله، نماد قدرت و مظهر فراوانی رمه و محصول، بی‌وقفه در هنر ایران نقش گردیده است. بزکوهی به سبب همسانی شاخ‌هایش به هلال ماه ستایش‌شده و او را همبسته با باران و کوهسارها دانسته‌اند. بزِ نَر جانور قربانی شونده است و شاخ‌های بلندش نشان جنگاوری و نیروی بارور کننده می باشد. به سبب تراکم سنگ‌نگاره‌ها در مسیر مرتع گله‌ها و وجود امضای چوپانان معاصر، می‌توان این سنگ‌نگاره‌ها را یک مجموعه هنر شبانی نام نهاد. چوپانان جربت احتمالاً به درازای هزاران سال بزکوهی را به‌عنوان نشانه ویژه خود در مسیر روزانه چرا و به امید دستیابی به برکت و افزایش باروری گله خود بر تخته‌سنگ‌ها نقش زده‌اند.

Iconology of Capra Motif in the Petroglyphs of Jorbat

This article, which is the result of a research in the field of iconology, tries to look at the presence of Capra motif in the petroglyphs of Jorbat, North Khorasan. The Jarbat petroglyphs have a special position due to quantity and quality of motifs and continuity (at least from the Bronze Age to the contemporary era). A considerable amount of motifs in the Jorbat petroglyphs are animal drawings and many of them (more than four hundred) are different images of Capra with prominent, curved horns. Two different biological species can be distinguished in these drawings: Capra aegagrus or Bezoar ibex with tall and curved horns, and Capra aegagrus hircus or Domestic goat with short and straight horns. From the cultural point of view, the place of Capra in Iranian thought can be traced back to ancient texts, where he is a prowess symbol and a body for the valorous god Bahram in battle with demons. But the main reason for repeating this motif is the economic significance of Capras in the life of the residents of this region. Capra was domesticated by the inhabitants of the Iranian plateau around ten thousand years ago. Since then, this animal has been continuously featured in the Iranian art, as chief of flock, and the symbol for abundance of herd and crops. Shepherds of Jorbat probably portrayed Capras on the cliffs over thousands of years, as a blessing rout sign and in the hope of fertilizing their flock.Keywords: Khorasan, Jorbat, petroglyph, Iconology, Capra.