سازمان فضایی و تحلیل ساختار معماری قلعه رستم سیستان (با تکیه‌ بر حفاری باستان‌شناسی شاهنشین )

تحلیل سازمان فضایی زیستگاه های بشری نیازمند آگاهی کامل از بسترهای شکل یابی و توسعه است. ازآنجایی‌که این فضاها در بستر جغرافیا شکل‌گرفته و در مسیر تاریخ توسعه می یابند، آگاهی از جغرافیای طبیعی و رویدادهای تاریخی در اولویت کار باستان شناسانی قرار می گیرد که به مطالعه فضاهای کهن می‌پردازند. قلعه رستم یکی از شاخص ترین فضاهای زیستی منطقه حوضدار در جنوب دشت سیستان است که به دلیل ویژگی های خاص ساختاری و جایگاه ویژه ای که در شبکۀ استقرارگاه های کهن منطقه دارد، مورد مطالعه قرار گرفته و حفاری باستان شناختی در آن به انجام رسیده است. این مطالعه بر مبنای پرسش های متعددی در خصوص هویت کالبدی، سازمان فضایی، فرم و عملکرد فضاهای این قلعه قابلیت طرح یافته اند. هدف آن بود تا با اتکاء به ساختار فضایی و نتایج حفریات باستان شناسانه، به این پرسش‌ها پاسخ گفته شود و نتایج مطالعات در آن مورد تحلیل قرار گیرد. از این رو، تمامی عناصر معماری به‌جای مانده و بقایای معماری به‌دست‌آمده از حفاری علمی، ثبت و ضبط گردید تا تصویر روشنی از الزام سازندگان قلعه در مکان یابی، کاربری، سازماندهی فضاها و ایجاد شبکه دسترسی آن، به دست آید. بدین منظور، علاوه بر برداشت ساختار معماری موجود، مستند سازی فضای به‌دست‌آمده از حفاری نیز به انجام رسید تا ضمن شناخت ارتباطات کالبدی میان اجزای تشکیل‌دهندۀ کلیت قلعه، ساختارهای جزئی در شکل گیری فضاهای داخلی شاه نشین نیز موردمطالعه قرار گیرد. نتایج مطالعات میدانی و کاوش در شاه نشین قلعه مشخص ساخت که آثار معماری موجود این مجموعه، عمدتاً مربوط به دوره صفویه تا عصر قاجار است، اما مطالعات صورت گرفته بر روی‌داده‌های منقول مشخص ساخت سابقه استقرار در این قلعه به قرن سوم و چهارم هجری بازمی گردد که متاسفانه شواهد معماری آن شناسایی نگردید. به‌علاوه، چگونگی عملکرد سیستم های دفاعی، شبکه های ارتباطی، سیستم های آبرسانی و سایر فضاهای قلعه (مسکونی، اصطبل، یخچال و خندق) نیز احصاء شدند. در یک جمع بندی، قلعه رستم مجموعه زیستی ارزشمندی است که فضاهای آن به‌منظور استقرار حاکم منطقه حوضدار و خویشاوندانش و همچنین به فراخور نیازهای حاکمیتی طراحی و احداث گردیده است.

Analysis of Spatial and Architectural Structure of Ghale Rostam Based on Archaeological Excavations

The analysis of the spatial organization of human habitats requires a complete knowledge of the contexts of their formation and development. As these spaces form in the context of geography and develop in the course of history, awareness of natural geography and historical events is a top priority for archaeologists working on the study of ancient environments. Rostam Castle (Ghale Rostam) is one of the most prominent residential complex in the Houzdar region (south of Sistan plain) which has been studied because of its significant role in the network of ancient settlements of this area. Archaeological excavations in this castle were conducted on the basis of questions about the physical identity, spatial structure, form and function of its spaces. The main aim of this research was to determine the function and history of the castle. To this end, all the architectural elements and discovered remains from authors' excavations have been recorded so that research questions could be answered. For this purpose, in addition to mapping existing architectural works, all spaces found from excavations were also mapped. Moreover, all discovered cultural artefacts were studied and dated. The results of field studies indicate that this castle was used specifically from the Safavid (15011722AD) to the Qajar period (17891925AD). In addition, the operation of defense systems, communications networks, water supply systems and other fortress areas (governmental, residential, commercial etc.) were identified. In summary, it can be said that Rostam Castle is a valuable historical settlement that has been designed and built to accommodate the ruler of the Houzdar region and his relatives, as well as to serve the needs of the sovereign.Keywords: Sistan, Houzdar Region, Rostam Castle (Ghale Rostam), spatial organization, Late Islamic centuries