گذار از شرع به عرف روسی در نظام قضایی فرارود (قرن 13ق/19م)

تشکیلات دیوانی فرارود از زمان جدایی از ایران به دلیل غلبه نظام قبیله‌ای و ایلی، سیر کاملاً متفاوتی را پی گرفت. قدرت رهبران قبایل و امیران ازبک در کنار جاری بودن قوانین عرفی قبیله‌ای، تداوم نظام پیشین (نظام دیوانی تیموری) را ناممکن می ساخت. حاصل چنین چالشی در حوزه قضایی (که ارتباط مستقیم با قوانین موردپذیرشِ یک جامعه دارد)، در گام نخست تقابل عرفِ قبیله‌ای و شرعِ اسلامی و سپس همزیستی این دو بود. واپسین حاکمان ازبک، در راستای تمرکزِ قدرتِ حکومتِ مرکزی و تضعیفِ قبایل، سیاست‌هایی ازجمله گسترشِ نظامِ دیوانی با محوریتِ قوانینِ اسلامی را در دستور کار خود قرار دادند، بنابراین نظام قضایی آن‌ها به‌ویژه در مناطق یکجانشین شریعت محور شد. مسئله مهم این بود که فرایند فوق در مسیر خود در قرن 13ق/19 م هنگام مواجهه با استعمار روسیه، در آستانهٔ رقابت مجدد با الگوی دیگری (تغییر از مدل قبیله‌ای به روسی) قرار گرفت. در این پژوهش در بررسی همین دوره، این ابهام پی گرفته می‌شودکه نظام قضایی در فرارود عهد منغیت چگونه الگوی قانونی روس‌ها را پذیرفت و به نوع جدیدی از محاکم عرفی نزدیک شد؟ مدعای ما این است که «نظام قضایی شریعت محورِ فرارود عهد منغیت، پس از ورود روسها در گام نخست به رقابت با آنها پرداخت اما به دلیل ناکارآمدی، در نهایت به شیوهٔ قهری و تحمیلی غلبه‌نظامِ جدیدِ عرفی به سبک روسی راپذیرفت.

Transition from Sharia to Russian Tradition in the Transoxiana Judicial Court (13th Century AH / 19th Century)

AbstractTransoxanian bureaucratic system followed a completely different course since separating from Iran due to dominance of tribal rule. The power of Uzbek tribal leaders and emirs, along with the current tribal laws, made it impossible to maintain the former system (the Timurid bureaucratic system). The result of such a challenge in the jurisdiction (which is directly related to the accepted laws of a society) was at first step, the confrontation between tribal and Islamic law and then the coexistence of these two., In order to concentrate the power of the central government and weaken the tribes, the last Uzbek rulers put on the agenda the policies such as expanding the Islamic lawbased court system; Thus, their judicial system, especially in the nonnomadic areas, was centred around the Shari'a. The important issue was that the above process, on its way in the 13th century (A.H), while facing with Russian colonialism was put on the verge of competing with another pattern (changing from tribal to Russian),. In the present article examining this period, the researcher tries to investigate how the judicial system adopted the Russian legal model and approached a new type of customary courts? The researcher’s claim is that the Mangit judicial system, because of its inefficiency, as a result of the entry of a powerful new competitor, at first competed with it and then Inevitably accepted the new Russianstyle customary systemKeywords: Judicial Court, Russia, Sharia and Customary courts, Transoxiana