مطالعه موردی صفحه آرایی ،خط و آرایه های تزئینی در صفحات افتتاح قرآنهای صفوی و قاجار موجود در دو مجموعه کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی

کتاب‌آرایی از ارکان مهم فرهنگ ایرانی اسلامی بوده که محور اصلی و بستر مهم ابداعات و تحولات کتابت و تزئین قرآن‌های خطی را رقم زده است. دو مجموعه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، قرآن‌های نفیس خطی قابل توجهی متعلق به دوران اسلامی در خود محفوظ دارند که علاوه بر ارزش والای معنوی، دارای اصول زیباشناسی هنری ویژه‌ایست. هدف از این پژوهش شناخت ویژگی‌های صفحه‌آرایی، خط و آرایه‌های تزئینی در صفحات افتتاح قرآن‌های عصر صفوی و قاجار مجموعه‌های مذکور است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ‌هایی در چگونگی صفحه‌آرایی، خط و تذهیب قرآن‌های دوره‌های صفوی و قاجار و نقاط افتراق و اشتراک آن در این دو دوره بوده‌است که برای دستیابی بدان از رویکردی کیفی، به روش توصیفی تحلیلی با بررسی اسنادکتابخانه‌ای و مشاهده مصاحف بهره برده‌‌است. بنا بر یافته های پژوهش، تقسیم‌بندی صفحات افتتاح قرآن‌های دوره قاجار در استفاده وافر از کتیبه سرلوح است که جایگاهی ویژه برای تزیین در صفحه افتتاح قائل شده است. خط نسخ ، خط متداول تحریر قرآن شده و از سایر خطوط چون ثلث و رقاع در کتیبه‌های صدر و ذیل استفاده شده است. ترکیبات بدیع و بکارگیری بجا و مناسب اسلیمی و ختایی، رشد تذهیب در دوره صفوی را خبر داده و نقوش طبیعی و حضور کم‌رنگ‌تر اسلیمی، ویژگی تذهیب عصر قاجار شده است که آن را می‌ توان به تاثیرات غرب در هنر ایران نسبت داد. مذهبان صفوی با تداخل نقوش اسلیمی و ختایی در یکدیگر و همچنین با استفاده از رنگ‌های غالب لاجوردی و زرین و دیگر رنگ‌های الوان بر زیبایی صفحه افزوده‌اند و در دوره قاجار علاوه بر نقوش فوق ،گل‌های شاه‌ عباسی و رنگ شنگرف بخش عمده ای از فضا را آراسته است. بنابراین کاتبان و مذهبان قرون ده تا چهارده هجری قمری، ترکیبات فرمی و رنگی ویژه ای را به مدد درایت والایشان به کارگرفته تا صفحات افتتاح، معرف زیبایی کلام الله و دعوت بدان را برای خوانندگان ارزانی دارند.