مولفه های دفاع غیرعامل در دژ قلعه کوه قائن

در طول تاریخ معماری و شهرسازی ایران، دفاع غیرعامل به عنوان بخشی جدایی ناپذیر در روند شکل گیری و گسترش شهرها محسوب می شده است. این نوع دفاع در جهت به حداقل رساندن آسیب به نیروهای خودی درمقابل هجوم دشمن لحاظ می شده و معمولاً بدون دخالت نیروی انسانی صورت می پذیرفت. دفاع غیرعامل گونه ای از ایمن سازی و دفاع از خود است، که محیط خود را بدون استفاده از سلاح و با استفاده از جغرافیا و ژئوفیزیک و ساخت اندام های دفاعی ایمن کرده است. در قهستان قدرت اسماعیلیان از طریق استراتژی دفاعی که قلاع به ایشان می داد تامین می گشت. قلاع در قهستان با استحکام زیاد و با رعایت تمامی نکات مهم تدافعی ساخته شده است. اسماعیلیان به دلیل کمبود نیروی نظامی در تاریخ حیاتشان سعی فروان در فراهم آوردن مولفه های دفاع غیرعامل در حفاظت و تامین امنیت خویش کرده اند. بر اساس نتایج بدست آمده از بررسی قلعه کوه قاین که از مهمترین مکان های استراتژیک اسماعیلیان در شرق ایران بوده است؛ استحکامات تقریبا با تسلیحات آن زمان قابل دسترس نبوده اند، تنها از یک سوی کوه دسترسی به قلعه مهیا بود، نقاط حساس در قلعه به صورت دقیق در نواحی غیرقابل دسترس تعبیه گشته است، ارتفاع کوه و حصار اجازه دسترسی مهاجمان و کمانداران را بسیار دشوار ساخته، برج‌های استراتژیک در نقاط حساس و با دسترسی آسان تعبیه می‌گشت، ارگ حکومتی و محل زندگی حکام در آخرین جبهه دفاعی مستقر گردیده، انبارها به صورت مجزا برای هر یک از حصارها تعریف گشته است. از توپوگرافی کوه در پنهان سازی نقاط مهم قلعه استفاده برده اند، قلعه در بهترین نقطه از دشت واقع گردیده تا دید کافی به راه‌های اصلی را به ساکنین می‌دهد، حصار و برج ها از پایه و ابتدای ساخت با استحکام بالا بنا گردیده است. پژوهش حاضر از نوع روش توصیفی تحلیل تاریخی است. همچنین در گردآوری اطلاعات، از منابع تاریخی دست اول و تحقیقات اندیشمندان معاصر بهره گرفته شده و داده های پژوهش حاصل بازدید و مستندنگاری میدانی از دژ قلعه کوه قاین می باشد.