کارکرد عقل در حوزه دین از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر باقلانی

مقاله پیش‌رو، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی کارکرد عقل در حوزه دین در اندیشه کلامی قاضی عبدالجبار معتزلی و قاضی ابوبکر باقلانی پرداخته است. در همین راستا، رویکرد عقلانی هر دو، در تفسیر قرآن و کارکرد عقل در حصول احکام شرعی دین، مورد مقایسه و بررسی قرار گرفته است. حاصل این بررسی نشان میدهد آنچه این دو را از هم متمایز میکند بیش از هرچیز، رویکرد آنها در مواجهه باعقل و چند و چون نسبت آن با وحی است. بنابر این تحقیق، قاضی عبدالجبار به عقل و استدلالهای عقلی اصالت داده، همواره در فهم کلامی خود از دین، عقل را بعنوان ابزار شناخت بکار گرفته و حتی گاه در موارد تعارض حکم عقل با ظاهر آیات و روایات بی محابا، اولویت نخست را به عقل داده و براحتی به تاویل یا نفی اعتبار گزارههای مخالف عقل پرداخته است. ترجیح نقل بر عقل و اولویت نص نازل شده اعم از قرآن، سنت و عمل صحابه، مهمترین اصل معرفت‌شناختی باقلانی است. با این حال نظام فکری باقلانی، در واقع آغاز ورود کلام اشاعره به مقدمات عقلی بود که قواعد عقلی را تابع عقاید میدانست و معتقد بود که ایمان به مفاد و مضمون آنها واجب است. زیرا این ادله، متوقف بر عقاید مزبور است.