آموزه بازگشت جاودانه در فلسفه سهروردی و فیزیک پوانکاره

«بازگشت جاودانه» آموزه‌یی دیرینه در تاریخ فلسفه است که میگوید هر رخدادی در جهانْ درست به همان شیوه‌‌یی که در گذشته بینهایت بار به وقوع پیوسته، در آینده نیز با همه جزییاتش بینهایت بار تکرار خواهد شد. سهروردی این آموزه را در حکمهالاشراق و نیز در المشارع و المطارحات بمیان می‌آورد و برای اثبات آن برهانهایی را پیش مینهد. ملاصدرا در تعلیقات خود بر شرح حکمهالاشراق قطب‌الدین شیرازی به سنجش برهانهای سهروردی پرداخته و آنها را نافرجام میشمارد، ولی بطلان دلیل، دلیل بطلانِ مدّعا نیست؛ بویژه که ما «قضیه‌ تکرارِ» پوانکاره را در دست داریم که اثبات میکند در هر نظام (مجموعه یا سیستم)ی، موقعیت نخستین همه‌ اجزا پس ‌از گذشت زمانی به اندازه کافی طولانی تکرار خواهد شد و این مستلزم اثبات آموزه «بازگشت جاودانه» است. با اینهمه، باید پرسید که این «زمان به اندازه کافی طولانی» چقدر است؟ برپایه‌ محاسبات چاندراسِکار، این زمان برای یک حجم کروی از هوا با شعاع یک سانتیمتر که دما و فشار استاندارد و یک‌ درصد نوسانْ حول مقدار میانگین چگالی داشته باشد، چیزی نزدیک به سه تریلیون هزاره است! بنابرین، زمان تکرار برای کل کیهان چندان طولانی است که عمر اجزا آن، بسی پیش‌ از فرارسیدن آن زمان، به پایان خواهد رسید و این امر تکرار کیهانی را وقوعاً محال میسازد. بدینسان، برآیند جستار فرارو این است که آموزه «بازگشت جاودانه» که سهروردی نیز بدان باور دارد، ممکن ذاتی و محال وقوعی است.